ب_ه دشمن و عكس العمل آن••• 32

ش_روع اولي_ن جن_گ و مب_ارزه تن ب_ه تن••• 34

تح_ريك_ات شيط_ان، و امداده_اى م_لائك_ه••• 37

(367)

زم___ان وق___وع جن___گ ب_____در••• 38

خطبه پيامب_ر در آغاز جن_گ ب_در••• 38

(368)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

واق__ع_ي____ت ام__داده___اى غ_ي_ب__ى••• 41

خواب آرام بخش و باران امدادبخش، در ميدان جنگ••• 43 رض_اي_ت خ_دا از بيعت كنن_دگ_ان ح_ديبيه••• 243

نقش ملائكه در مرعوب ساخت_ن كف_ار••• 45

رس_ول اللّه ب_ر س_ر نع_ش ابوج_ه_ل••• 45

خطاب رسول اللّه بر كشته هاى دشمن••• 46

ابوجهل چگون_ه كشته شد؟••• 47

نقش على عليه السلام در جنگ بدر••• 49

ش_ه_داى م_سل_مي_ن در جنگ بدر رضى الله عنه ••• 51

(369)

پ__اي_ان ج__ن____گ ب____در••• 53

آي_ات_ى پ_ي_رام_ون مس_ائل جنگ ب_در••• 54

(370)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

م_ج___ازات ف___راري___ان از جنگ••• 54

اعجازى در پاشيدن دانه ه_اى شن••• 55

نش_انه بر ح_ق بودن مسلم_ان_ان••• 58

باقيماندگ_ان مسلمان در لشكركفر••• 59

فتن_ه هاى همه گير در صدر اس_لام••• 60

خي_انت و ج_اسوسى در جنگ بدر••• 65

روز فرق_ان، روز ت_لاق_ى دو لشكر••• 68

نق_ش شيط__ان در جن___گ ب___در••• 71

(371)

من__افقي__ن در ص___ف م_ؤمني_ن••• 72

ملائكه چگ_ونه مب_ارزه مى كردند؟••• 75

(372)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

مسئله اسراى جنگ بدر••• 76

تعداد اسراء و كشت_ه شدگ_ان جن_گ ب_در••• 80

اف_رادى از بن_ى ه_اش_م در ج_م_ع اس_را••• 80

دام___اد پ__ي_ام_ب_ر در ج_م_ع اس_ي__ران••• 82

فصل دوم : جن_گ اُحُ_د••• 85

آيات آغازين جنگ اح_د••• 85

ع_دم حض_ور ف_رشتگ_ان در جن_گ اح_د••• 88

ت_م_ه_ي_دات دش_م_ن ب_راى آغ_از ج_ن_گ••• 88

(373)

مشاوره نظامى پيامبر قبل از آغاز جن_گ••• 89

مناف_قين در جنگ اح_د••• 91

(374)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تعداد نفرات ط_رف_ي_ن در ج_ن_گ اح_د••• 92

زم__ان و مح___ل وق__وع جن__گ اح__د••• 93

ت_اكتيك جنگ_ى پ_ي_امبر در جنگ احد••• 93

ف___اجع_____ه دره اح_______د••• 95

فاج_ع_ه چني_ن اتف_اق افت_اد!••• 96

ش__ك_س_ت اول_ي_ه ق__ري_ش••• 97

حمله از دره احد و شكست لشكراسلام••• 98

ف_اجعه شه_ادت حم_زه سي_دالشه_داء••• 100

(375)

در لحظات سخت فاجعه احد••• 102

اولين زن مسلم_ان در جبه_ه••• 104

(376)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع

صفح_ه

شايعه مرگ پي_امبر صلى الله عليه و آله ••• 105

زخم_ى شدن پيامبر صلى الله عليه و آله ••• 105

حمل_ه مج_دد مسلمي_ن و پ_اي_ان جنگ احد••• 105

ت__ع__داد ش__ه__داى ل__ش_ك___ر اس____لام••• 106

اسام_ى شه_داى جن_گ احد از مه_اج_ري__ن••• 106

اس_ام_ى ش_ه_داى جن_گ اح_د از ان_ص__ار••• 107

تحليل قرآن از عوام_ل شكست و پي_روزى••• 110

تحليل اتفاق_ات جنگ احد••• 115

(377)

س__ه ع__ام__ل پ_يروزى••• 117

دو عامل اصل__ى شكست••• 119

(378)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

امتحان ايم_ان اف_راد در تحولات و جنگ ها••• 123

برخورد قرآن ب_ا مسلمانان فرارى از جنگ••• 126

ب__رگش___ت ف___راري______ان••• 128

يادى از ياران مقاوم__ت در جن__گ اح____د••• 133

دي___ن ي___ا پي_____امب_____ر!••• 137

وقاي__ع بع___د از جن_گ اح_د••• 143

فصل سوم : غزوه بدر صغرى••• 149

جن__گ روانى علي__ه اس__لام••• 149

(379)

غ___زوه ج_ي___ش س_وي__ق••• 152

(380)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل چهارم : جنگ خندق يا جنگ احزاب••• 157

ذكر تاريخ جنگ خندق در قرآن••• 157

هجوم همه جانبه لشكر احزاب••• 159

نقش منافق_ين در جنگ اح_زاب••• 160

تعريف قرآن از مقاومت مؤمنين و روحيه مسلمانان••• 162

مِ_نَ الْ_مُ_ؤْمِ_ن_ينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَ_دوُا اللّهَ عَلَيْهِ••• 168

تاري__خ جن__گ خن____دق در رواي__ات اس____لام__ى••• 170

م_ش_خ_ص___ات ف___رم____ان____ده___ان اح_____زاب••• 172

(381)

حف__ر خن__دق و اق__دام__ات دف_اع__ى مسلم__ان__ان••• 173

(382)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

حوادث حفر خن_دقى (و مقام سلم_ان ف_ارس_ى)••• 174

وضع معيشتى مسلمانان در زمان جنگ خندق••• 178

تعداد لشك_ري_ان ط_رف_ي_ن در ج_ن_گ خ_ن_دق••• 181

عهدشكنى يهود بنى قريظه••• 182

ع_ب_ور دش_م_ن از خ_ن_دق••• 186

ع_مروب_ن ع_بدود كه بود؟••• 187

على، تنها داوطلب مب_ارزه با عمروب_ن عب_دود••• 188

ف__رار دش_م__ن از خ_ن_دق••• 193

(383)

اخت_لاف در لشك_ر دشم_ن••• 195

(384)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ف___رار قري_ش از جن__گ خن_____دق••• 199

پايان جنگ خندق، و پايان جنگ هاى دفاعى اسلام••• 202

شرايط دشوار حفر خندق و روزه دارى مسلمانان••• 203

فصل پنجم : تاري_خ صل_ح حديبي_ه••• 205

فت___ح آشك__ار _ صل___ح حديبي__ه••• 205

ص__ل____ح: ف_ت____ح م__ب__ي_______ن••• 207

ريخت__ن شوك___ت و كين__ه قري__ش••• 210

دستور جنگ با پيمان شكنان حديبيه••• 213

(385)

گ_زارش ه__اي_ى

از ص_ل_ح ح_ديبي_ه••• 214

(386)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اقامت در حديبيه و بيع__ت مج_دد••• 216

آغ__از م__ذاك_____رات ص__ل____ح••• 218

متن قرارداد صل__ح ح___ديبي___ه••• 226

ف______راري_____ان از م__ك_______ه••• 230

ماجراى ابوبصير و فرارش از مكه••• 233

تشكيل گروه فراريان و تعليق حكم استرداد••• 235

م_راجع_ت رسول اللّه و مسلمانان به مدينه••• 236

اي_ن صل_ح ب_زرگت_ري_ن فت_ح اس_لام ب_ود!••• 237

(387)

ب_ي_ع_ت در زي_ر درخ_ت س_م__ره••• 239

(388)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

طرز بيعت گرفتن رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 240

اهمي_ت بيع_ت ب_ا رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 241

رض_اي_ت خ_دا از بيعت كنن_دگ_ان ح_ديبيه••• 243

جزئيات بيعت حديبي_ه در روايات اسلامى••• 245

ش__راي___ط رض_اي____ت خ______دا••• 246

وع_ده غناي_م كثي_ر و قط_ع ي_د دشم_ن_ان••• 249

پيشگ_وي__ى ه__اى س__وره فت____ح••• 251

پيشگويى فرار دشمنان و سنت الهى غلبه مؤمنان••• 253

(389)

تعبير رؤياى صادقانه رس_ول اللّ_ه صلى الله عليه و آله ••• 254

(390)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

مت_م_ردين و مخ_ل_ف_ون از سف_ر ح_ديبي_ه••• 257

اول_وي_ت ج_ه_اد ب__ر زن و ف_رزن_د و م_ال••• 260

دلاي_ل اله_ى در صل_ح حديبي_ه••• 263

دوستى با كفار: دشمن_ى با خدا••• 267

جواز مودت با كفار غير محارب••• 272

ش_رح خب_ررسانى فتح مك_ه به مش_ركين••• 273

بشارت فتح مكه و از بي_ن رفت_ن عداوت ها••• 276

فصل شش_م : فت_ح مك_ه (ام الفت_وحات)••• 277

(391)

پايان سلطه كفر و مسلمان شدن مردم مكه••• 277

(392)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ن_زول آخ_رين سوره قرآن و رحلت پيامبر••• 280

ج__زئي__ات فت___ح مك__ه••• 282

ش__روع حرك_ت لشكر اسلام به سوى مكه••• 287

لشكراسلام در حومه مكه••• 289

اس_لام آوردن اب_وسفيان••• 293

رژه لشك_ر اس_لام قب_ل از ورودب__ه مك__ه••• 294

شرح ورود لشكريان اس_لام به شهر مك__ه••• 296

سخنرانى تاريخى رسول اللّه صلى الله عليه و آله در مسجدالحرام••• 299

(393)

ب_ت ه_ا ش_ك_س_ت_ه ش_د!••• 302

(394)

نِساءِ الْعالَمينَ وَ اِلى سَيِّدَىْ

شَبابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ، السِبْطَيْنِ، الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ اِلَى الاَْئِمَّةِ التِّسْعَةِ

الْمَعْصُومينَ الْمُكَرَّمينَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ لاسِيَّما بَقِيَّ___ةِ اللّهِ فِى الاَْرَضينَ وَ وارِثِ عُلُومِ

الاَْنْبِياءِ وَ الْمُرْسَلينَ، الْمُعَدِّ لِقَطْعِ دابِرِالظَّلَمَةِ وَ الْمُدَّخِرِ لاِِحْياءِ الْفَرائِضِ وَ مَعالِمِ الدّينِ ،

الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صاحِبِ الْعَصْرِ وَ الزَّمانِ عَجَّلَ اللّهُ تَعالى فَرَجَهُ الشَّريفَ فَيا مُعِزَّ

الاَْوْلِياءِوَيامُذِلَ الاَْعْداءِاَيُّهَاالسَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَيْنَ الاَْرْضِ وَالسَّماءِقَدْمَسَّنا

(4)

وَ اَهْلَنَا الضُّ___رَّ فى غَيْبَتِ___كَ وَ فِراقِ___كَ وَ جِئْن_ا بِبِضاعَ_ةٍ

مُزْجاةٍ مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ

فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ

اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

همكاران قرآن پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچن__ان از توفيق__ات و تأيي__دات اله_ى برخ__وردار باشند.

سيدعلى اصغر دستغيب

28/9/86

(10)

الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان

(12) جنگ هاى صدر اسلام

شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در س__وره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى ده__د، تحلي__ل و مقايس__ه مى كن__د و ب__راى درك پي__ام آيه به شي__وه ت_دبّ_رى و اجته_ادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از

مقدمه ناشر (13)

انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلم__ان__ان، حق__وق زن و پ__اس__خ به شبه__ات م__اركسيس__م و ده ها موضوع روز، روى آورده و ب__ه ط__ور عمي_ق م__ورد بح__ث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در

و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

(14) جنگ هاى صدر اسلام

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

مقدمه ناشر (15)

كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

مقدمه مؤلف (17)

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود

(18) جنگ هاى صدر اسلام

مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى

جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

مقدمه مؤلف (19)

اص__ول اي__ن مط__ال__ب با ت__وضي__ح و تفصي__ل در «تفسير الميزان» موجود است ك__ه خ_وانن__ده مى تواند براى پى گيرى آن ها به خود الميزان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستند ه__ر مطل__ب با ذك__ر شم__اره مجل__د و شماره صفحه مربوطه و آيه م_ورد استناد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

(20) جنگ هاى صدر اسلام

تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات

خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

مقدمه مؤلف (21)

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(22) جنگ هاى صدر اسلام

مصالح و سعادت ايشان، و به نتيجه رسيدن

(24) جنگ هاى صدر اسلام

مساعى ايشان را در نظر مى گيرد. و وقتى داراى چنين بصيرتى شدند، ديگر در ميان خود اختلاف نمى كنند، و نسبت به آن چه خداوند تعالى براى آنان مقرر داشته و پسنديده، اظهار كراهت نمى نمايند، بلكه امر خود را به او محول مى سازند و او و رسول او را اط_اع_ت مى ك_نن_د!

اسلام

با اصحاب_ش متعرض قافل__ه ايشان ش_ده، و به هر نح__و شده، قري__ش را حرك__ت دهد.

اين لشكر، لشكر قريش متكبر است، و لكن ما به تو ايمان آورده و تو را تصديق كرده ايم، و شهادت داده ايم بر اين كه آن چه كه تو آورده اى حق است! به خدا

(30) جنگ هاى صدر اسلام

سوگند، اگر بفرمائى تا در زبانه هاى آتش پر دوام چوب غضا فرو رويم، و يا در انبوه تيغ هراس در آئيم، در مى آئيم، و تو را تنها نمى گذاريم! ما آن چه را كه بنى اسرائيل در جواب موسى گفتند كه: (تو و پروردگارت برو و ما اين جا نشسته ايم)، در ج_وابت بر زب__ان نم_ى آوري_م، بلك_ه م_ى گوئي___م:

_ آن جا كه پروردگارت امر فرم__وده برو، ما نيز هم__راه توئي__م، و در ركابت مى جنگي__م! رسول خ__دا صلى الله عليه و آله در مقاب__ل اين گفت_ارش جزاى خيرش داد. سپس فرمود:

_ مردم! شما رأى خود را بگوئيد!

منظورش از مردم «انصار اهل مدينه» بودند، و چون عده انصار بيشتر بود و به علاوه انصار در بيعت «عقبه _ محلى ميان مكه و منا» گفته بودند: ما درباره تو هيچ تعهدى نداريم تا به شهر ما مدينه در آئى، ولى وقتى بر ما وارد شدى، البته در ذمه ما

جلسه مشورتى پيامبر (31)

خواهى بود، و از تو دفاع خواهيم كرد، هم چنان كه از زنان و فرزندان خود دفاع مى كنيم! رس__ول خدا صلى الله عليه و آله مى ترسي__د منظور ايش__ان در آن بيعت اين ب__وده باش__د كه ما تنها در شهرم__ان از تو دفاع مى كني__م، و اما اگر در خارج مدين__ه دشمنى بر تو حمل__ه كرد ما در م_ورد آن تعه_دى ن_داريم. چ__ون چنين احتمال__ى را مى داد خواست تا ببيند آي_ا در مث__ل چني_ن روزى ه_م او را ي___ارى م_ى كنن_د ي_ا ن_ه؟

از ميان انصار «سعدبن معاذ» برخاست و

عرض كرد:

_ پدر و مادرم فدايت باد اى رسول خدا! ما به تو ايمان آورديم، و تو را تصديق كرديم، و شهادت داديم بر اين كه آن چه بياورى حق و از ناحيه خداست! بنابراين به آن چه كه مى خواهى امر كن تا با دل و جان امتثال كنيم! و آن چه كه مى خواهى از اموال ما بگير، و هر قدر مى خواهى براى ما بگذار!

(32) جنگ هاى صدر اسلام

به خدا سوگند! اگر دستور دهى تا در اين دريا فرو شويم امتثال نموده و تنهايت نمى گذاريم، و از خدا اميدواريم كه از ما به تو رفتارى نشان دهد كه مايه روشنى ديدگانت باشد! پس، بى درنگ ما را حركت بده كه بركت خدا همراه ماست! رسول خدا صلى الله عليه و آله از گفت_ار او خوشح_ال گش__ت و فرم___ود:

_ حركت كني__د به بركت خدا! كه خداى تعال__ى مرا وع__ده داده بر يكى از دو طائفه غلب__ه يابيم، و خداون__د وعده خود را خلاف نمى كند. به خدا سوگن__د! گويا همي_ن الساع__ه قتلگاه ابى جه__ل بن هش__ام، عتبه بن ربيع__ه، شيبه بن ربيع__ه و... را مى بينم!

بود، و از نم_از خود منص__رف گشت__ه و فرم__ود:

_ اگر اين بيچاره ها واقعا به شما راست بگويند شما هم چنان ايشان را خواهيد زد، و اگر يك دروغ بگويند دست از آن_ان بر مى داريد؟ پس كتك زدن فايده ندارد.

(34) جنگ هاى صدر اسلام

ناچار اصحاب غلامان را نزد رسول اللّه صلى الله عليه و آله بردند، حضرت پرسيد:

_ شم__ا كياني__د؟ ع__رض كردن__د: م__ا بردگ__ان ق__ريشي__م. فرم__ود: _ قري__ش چند نفرن__د؟ عرض كردن___د: ما از عدد ايشان اطلاعى نداري__م. فرم_ود:

_ در شبانه روز چند شتر مى كشند؟ گفتند: نه الى ده عدد. فرمود: _ عدد ايشان نهص_د تا هزار نفر اس_ت! آن گ_اه دست_ور داد غ_لامان را بازداشت كنند.

هم س_وگند توست ب_ه گ_ردن بگي_ر، و م_ردم را از اي_ن راه ب_رگ_ردان! عتب_ه گف_ت:

_ به گردن گرفتم. و هيچ يك از ما مخالفت نداريم، مگر «ابن الحنظليله» يعنى

(36) جنگ هاى صدر اسلام

«ابوجهل» كه مى ترسم او زير بار نرود. تو نزد او شو، و به او بگو كه من اموال و خون ابن الحضرمى را به گردن گرفتم و چون هم سوگند من بوده، ديه اش با من است! ابوالبخترى مى گويد: من به خيمه ابوجهل رفتم و مطلب رابه وى رساندم. ابوجهل گفت:

_ عتبه نسبت به محمد تعصب مى ورزد، چون او خودش از عبد مناف، و به علاوه پس__رش ابوحذيفه در لشكر محمد است، و مى خواهد از اين كار شانه خالى كند، از مردم رو در بايستى دارد، و حاشا كه من بپذيرم! به «لات و عُزّى» سوگند، دست بر نمى دارم تا آنكه ايش__ان را تا مدين__ه فرارى ندهم و سر جايشان ننشانم، و يا همه شان را اسي__ر گرفته و به اسي__رى وارد مكه ش__ان كنيم، تا داستانش__ان زبان_زد عرب شود!

من ايشان را مردمى نيافتم كه در جنگ پا به فرار بگذارند، بلكه از اين معركه بر نمى گردند تا كشت__ه شوند، و كشته نمى شون__د تا به عدد خ__ود از ما بكشن__د، حالا فكر خودتان را بكني_د! ابوجهل در جواب_ش گفت: دروغ گفت__ى! ترس تو را گرفت__ه است!

شني_دن حرف هاى او به خش__م در آمد و گفت:

(42) جنگ هاى صدر اسلام

_ هم__ه اين ح_رف ها از ترس ت_وست كه دل_ت را پر ك_رده است! عتب_ه در جواب گفت:

_ ترسو تويى... آيا مثل من كسى ترسوست؟ به زودى قريش خواهند فهميد كه كدام يك از من و تو ترسوتر و پست تر، و كدام مايه فساد قوم خود هستيم!

در نظ__ر بگي__ر! و به على عليه السلام فرم__ود: _ على تو وليد را درياب!

اين سه نفر به راه افت_ادند و در برابر دشم_ن قرار گرفتند و گفتند:

(44) جنگ هاى صدر اسلام

_ و اينك سه حريف شايسته!

عبيده از گرد راه به عتبه حمله كرد و با يك ضربت فرق سرش را شكافت، و عتبه هم شمشي_ر به ساق پاى عبيده فرود آورد و آن را قطع كرد، و هر دو به زمين در غلطيدند.

از آن سو، شيبه بر حمزه حمله برد و آن قدر به يكديگر شمشير فرود آوردند تا از كار بفتادند. اما اميرالمؤمنين عليه السلام چنان شمشير به شانه وليد فرود آورد كه شمشيرش از زيربغل او بيرون آمد و دست وليد را بينداخت. على عليه السلام مى فرمايد:

_ آن روز وليد دست راست خود را با دست چپ گرفت و آن را چنان به سر من كوفت كه گمان كردم آسمان به زمين افتاد.

حمزه و شيبه دست به گ_ريبان شدند. مسلمي_ن فري_اد مى زدند:

_ يا على مگر نمى بينى آن سگ چطور براى عمويت كمين كرده است؟ على عليه السلام به

شروع اولين جنگ و مبارزه تن به تن (45)

عموى خود كه بلند بالاتر از شيبه بود، گفت: _ عمو سر خود را بدزد!

حمزه سر خود را در زير سينه شيبه برد و على عليه السلام با يك ضربت نصف سر شيبه را راند و به سراغ عتبه آمد و او را كه نيمه جانى داشت، بكشت. على و حمزه، عبيده را كه يك پايش را عتبه قطع كرده ب__ود، نزد رس__ول اللّه صلى الله عليه و آله آوردن__د، و عبيده در حضور آن حض_رت اش_ك ريخ_ت و پرسيد:

_ يا رسول اللّه! آيا من

شهيد نيستم؟ حضرت فرمود: _ چرا، تو اولين شهيد از خان_دان من_ى! ابوجه_ل چ___ون اين بديد رو ب_ه قري_ش ك_رد و گفت:

_ در جنگ عجله نكنيد، و مانند فرزندان ربيعه غرور به خرج ندهيد، و بر شما باد كه به اهل مدينه بپردازيد، و ايشان را از دم شمشير بگذرانيد، و اما قريش را تا مى توانيد دستگيركنيدتا ايشان را زنده به مكه ببرم و ضلالت و گمراهى شان را به مردم نشان دهم!

(46) جنگ هاى صدر اسلام

اللّ__هِ اَكْبَرُ مِ_نْ مَقْتِكُمْ اَنْفُسَكُمْ!

_ خشم خدا بزرگتر است از خشمى كه شما به يكديگر مى گيريد! پس امورى را كه او در

(50) جنگ هاى صدر اسلام

كتاب خود به آن ها امر فرموده، در نظر بگيريد، و همه را به كار بنديد! دلايل روشنش را از ياد نبريد، مخصوصا اين آيت را كه شما را بعد از ذلت به عزت رسانيد! پس در برابرش اظهار مسكنت كنيد، تا از شما راضى شود، و در اين مواطن خداى خود را امتحان كنيد، و آن شرطى را كه كرده، رعايت كنيد، و ببينيد رحمت و مغفرتى كه در برابرش به شما وعده داده، آيا عملى مى كن__د يا نه؟ و مطمئ__ن بداني__د كه اگ__ر به شرطش وف__ا كنيد او نيز به وع__ده اش وفا مى كن__د! چه، وع__ده او ح__ق اس__ت و ق_ول او صدق، هم چنان ك__ه عقاب__ش هم شدي__د است!

_ مردم! جز اين نيست كه قوام من و شما به خداى حى و قيوم است! اينك ما به سوى او پن__اه مى بريم و به او تكي__ه مى كنيم، و از او مى خواهي__م كه ما را از آلودگى ه__ا حف__ظ كند، و بر او توك__ل مى كنيم، و بازگش__ت ما به سوى اوس__ت! _ خداوند م__را و مسلمي_ن را بيامرزد!»

خطبه پيامبر در آغاز جنگ بدر (51)

بشارتى بر شما ب__ود، و شما دل هايت__ان ق__وى و مطمئن شود، و هيچ ي__ارى جز از ناحي__ه خ_دا نيست! كه خ_دا مقتدرى است حكيم!»

ام__داد به فرستادن ملائكه، به منظ__ور بشارت و آرام__ش دل ها بود، نه براى اين كه كف__ار به دست آن_ان هلاك گردند.

(52) جنگ هاى صدر اسلام

اين معنا كلام بعضى از تذكره نويسان را تأييد مى كند كه گفته اند: ملائكه براى كشتن كفار نازل نشده بودند، و احدى از ايشان را نكشتند، براى اين كه نصف و يا ثلث كشته شدگان را على بن ابيطالب عليه السلام كشته بود، و مابقى، يعنى نصف و يا دو ثلث ديگر را مابقى مسلمين به قتل رسانده بودند. و منظور از نزول ملائكه تنها و تنها سياهى لشكر و در آميختن با ايشان بوده است، تا بدين وسيله مسلمانان افراد خود را زياد يافت__ه و دل هايشان محكم شود و در مقابل دل هاى مشركين مرعوب گردد.

و اين كه فرمود: «يارى فقط از جانب خداست!» بيان انحصار حقيقت و يارى و نصرت در خداى تعالى است و اين كه اگر پيشرفت و غلبه به كثرت نفرات و داشتن نيرو و شوكت بود مى بايستى مشركين بر مسلمانان غلبه مى كردند، كه هم عده شان بيشتر بود و هم تجهيزات شان مجهزتر از مسلمين بود. خداوند به عزت خود مسلمانان را يارى داده و به حكمتش يارى اش را به اين شكل و به اين صورت اعمال كرد.

واقعيت امدادهاى غيبى (53)

آرامشى باشد از ناحيه او، و او فرستاد بر شما از آسمان آب را تا با آن تطهيرتان دهد، و از شما آلودگى شيطان را ببرد، و وسوسه هاى پليد را از قلبتان خارج سازد، و دل هايتان را استوار، و جاى پاهايتان را سفت، و قدم هايتان را محكم گرداند!»

اين نصرت و مدد الهى به وسيله بشارت و آرامش دادن به دل ها، همان موقعى بود

(54) جنگ هاى صدر اسلام

كه در اثر آرامش يافتن دل ها همه به خواب رفتند. معلوم است كه اگر ترس و رعب از بين نرفته بود معقول نب___ود كه در ميدان جنگ خواب بر شما مسلط شود.

خداوند مهربان باران را هم بر شما باراند تا شما را پاكيزه گرداند، و وسوسه شيطان را از دل هايتان بزدايد، تا دل هايتان را قوى و نيرومند سازد. و نيز با فرستادن باران قدم هاى شما را بر سر ريگ هاى بيابان استوار ساخت و از ليز خوردن آن جلوگي_رى كرد، تا بدين وسيل_ه هم دل ه_ايتان را ق_وى گ_ردانيد.

اي__ن آي__ه شريف__ه مؤي__د روايات__ى اس__ت كه مى گوين___د:

_ كفار قبل از مسلمين به لب چاه وارد شدند، و مسلمين وقتى پياده شدند كه كفار آب را گرفته بودند و به ناچار در زمين خشك و ريگزار پياده شدند، و چيزى نگذشت كه هم (براى نظافت و تطهير) احتياج به آب پيدا كردند، و هم همگى دچار تشنگى شدند، و

خواب آرام بخش، و باران امدادبخش، در... (55)

شيطان از موقعيت استفاده كرد و در دل هايشان وسوسه انداخت كه دشمنان آب را گرفتند و اينك شما بدون تطهير نماز مى خوانيد و پاهايتان در ريگ ها فرو خواهد رفت، لذا خداى تعالى باران را برايشان بباراند تا با

آن همه تطهير كردند، و خود را تميز ساختند، و نيز اردوگاه آنان كه ريگزار بود سفت و محكم گرديد، ولى اردوگاه كفار تبديل به گل لغزنده شد.

از اين مردگ__ان نشنيديد! چيزى كه هست آن ه_ا نمى توانند جواب مرا بدهند!

خطاب رسول اللّه بر كشته هاى دشمن (59)

او حمله برد و از گرد راه به خاك هلاكتش انداخت. از پى او حنظله پسر ابوسفيان با آن جناب روبه رو شد، و حضرت او را هم كشت. بعد از او طعيمه بن عدى بيرون آمد و او را هم كشت. و بعد از او نوفل بن خويلد را كه از شياطين قريش بود، كشت. هم چنان يكى را پس از ديگرى كشت تا كشتگانش به عدد نصف همه كشتگان بدر، كه هفتاد نفر بودند، رسيد. يعنى تمامى لشكريان حاضر در جنگ با كمكى كه سه هزار م_لائك__ه به ايشان كردن_د، همگ__ى به ان__دازه آن مقدارى كه عل__ى عليه السلام به تنهاي_ى كشته ب_ود، از كفار كشته شد.

(62) جنگ هاى صدر اسلام

شاعر قريش، اسيدبن ابى اياس، ابياتى دارد كه قريش مشرك را به قتل على عليه السلام تحريك مى كند، آن جا مى گويد:

_ در تمامى صحنه هايى كه پرچمى افراشته شد شما را ذليل و زبون كرد، جوان نورسى كه بر اسبان پنج ساله و جنگ ديده غلبه كرد! براى خدا باد خيرتان، آيا زشت نمى دانيد؟ با اين كه هر آزاد مردى از اين وضع ننگ دارد و شرم مى كند، اين پسر فاطمه (على بن ابيطالب) كه نابودتان كرده، يكى را كشته، يكى را سر بريده، يكى را نابود كرده است؟ اگر خجالت نمى كشيد به او جزيه بدهيد؟! و يا با كمال ذلت با او بيعت كنيد!؟ بيعتى كه هيچ قومى را سود نبخشيده است!؟ كجايند بزرگمردان، و آن همه بزرگان قوم، كه در مشكلات پناهگاه هايى بودند؟ كجاست زينت و مايه افتخار ابطح؟ او همه را از بين برد!

نقش على عليه السلام در جنگ بدر (63)

يكى را به ضرب دست و ديگرى را

به ضرب شمشير! ضربتى خيره كننده! و شمشيرى كه از بريدن چيزى دريغ نكرد!

را در آن جا خواند و حركت كرد، و هنوز آفتاب غروب نكرده بود كه به سرزمين «اثيل» رسيد و در آن جا بيتوته فرمود. چون بعضى از اصحابش آسيب

(66) جنگ هاى صدر اسلام

ديده بودند، البته جراحاتشان خيلى زياد نبود، «ذكران بن عبد قيس» را فرمود تا نيمه شب مسلمين را نگهبانى كند، و نزديكى هاى آخر شب بود كه از آن جا بار برگرفت. (1)

خ_داى سبح_ان نسبت داده ش_ود، ن_ه ب_ه مؤمني__ن! ق_رآن مجي_د اي_ن چني_ن مى فرمايد:

_ «شم__ا آن ها را نكشتي__د، و لكن خدا آن ه_ا را كشت! و تو آن مش__ت خاك را نپاشيدى، و لكن خدا پاشي__د! و براى اين كه مؤمنان را بيازمايد، آزمودنى نيكو از جانب خود، كه خداوند

(70) جنگ هاى صدر اسلام

سمي__ع و علي__م اس___ت!» (17 / انفال)

اين آيه اشاره است به آن مشت ريگى كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله به طرف مشركين پرتاب كرد. در روايات اسلامى آمده است كه:

_ جبرئيل در روز بدر به رسول خدا صلى الله عليه و آله عرض كرد: مشتى خاك برگير و به طرف دشمن بپاش! رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى دو لشكر روبه رو شدند، به على عليه السلام فرمود: يك مشت سنگ ري__زه از اين وادى به من ب__ده! عل__ى عليه السلام از بيابان مشت__ى ريگ خاك آلود برداشته و به آن جن__اب داد، حض___رت آن را به ط__رف مشركي___ن پاشي__د، و گف__ت:

_ «زشت باد اين روى ها!» و هيچ مشركى نماند مگر اين كه از آن مشت خاك ذره اى به حلق و بينى و چشمش فرو ريخت، و مؤمنين حمله كردند و از ايشان كشتند و اسير كردند و همين مشت خاك سبب شد كه لشكر كفار هزيمت شود. (نقل از ابن عباس)

اعجازى در پاشيدن دانه هاى شن (71)

خداوند متعال در بيان علت اين امر مى فرمايد:

_ «ب_راى اين ك_ه م_ؤمنين را بيازمايد، از ن_احي_ه خ_ود، آزمايشى نيك_و!»

يعنى اگر خداوند ايشان را كشت، و سنگ ريزه به سويشان پاشيد، براى مصالحى بود ك_ه در نظ_ر داشت، و براى اي_ن بود كه مؤمنين را به نحوى شايسته امتحان كند، و يا به مؤمنين نعمت شايسته اى ارزانى بدارد، كه عبارت است

از نابودى دشمنان و اعت__لاى كلمه توحيد به دست ايش_ان و بى نياز شدن آنان از راه به دست آوردن غنيمت!

آن عده از اهل مكه كه به رسول خدا صلى الله عليه و آله ايمان آوردند، ولى دل هايشان از ترديد بيرون نيامده بود، و با مشركين حركت كردند ب_راى جن__گ با آن حض_رت، و در ب_در به بلاي_ى كه بر سرش_ان آم_د، دچار گ_رديدن_د.

(74) جنگ هاى صدر اسلام

در خبر آمده است كه عده اى از قريش در همان مكه ايمان آورده بودند، لكن پدرانشان نمى گذاشتند كه از مكه بيرون بيايند و در مدينه به رسول اللّه صلى الله عليه و آله بپيوندند، و ناچ__ار با پدرانشان براى شركت در جنگ بدر حرك__ت كردند و به بدر آمدند، لكن وقت__ى در آن جا قل__ت مسلمان__ان را ديدن__د، از ايم__ان خود منص__رف شدن__د و گفتن__د: اين بيچ_اره ها فريب دينشان را خوردند.

طور مهمل ذكر فرموده، ولى در آيه بعدى مى فرمايد _ اثر سوء آن تنها دامنگير كسانى كه ظلم كردند، نمى شود _ آن را تا اندازه اى توضيح داده، و مى رساند كه فتنه عبارت از اين است

(76) جنگ هاى صدر اسلام

كه بعضى از امت با بعضى ديگر اختلاف مى كنند، در امرى كه تمامى امت حقيقت امر را مى فهمند كه كدام است، و لكن يك دسته از قبول آن سرپيچى كرده، و دانسته به ظلم و منكر اقدام مى كنند، آن دسته ديگر هم كه حقيقت امر را قبول كرده اند، آنان را نهى از منكر نمى كنند، و در نتيجه آثار سوءاش دامنگير همه امت مى شود.

از اين كه خداوند تعالى همه امت را از آن زنهار داده معلوم مى شود كه مراد به آن ظلمى است كه اثر سوءاش عمومى است، و چنين ظلمى ناچار بايد از قبيل بر هم زدن حكومت حقه اسلامى و زمام آن را به ناحق به دست گرفتن و يا پايمال كردن احكام قطعى از كتاب و سنت است، كه راجع به حكومت حقه است!

هر چه باشد در فتنه هاى واقع شده در صدر اسلام نمونه اش ديده مى شود، به طورى كه آيه شريفه كاملاً و به طور وضوح بر آن فتنه ها منطبق مى گردد، چه

فتنه هاى همه گير در صدر اسلام (77)

فتنه هاى نامبرده وحدت دينى اسلام را منهدم كرده، و با ايجاد تفرقه قدرت و شوكت اسلام را درهم شكست، و خون هايى به ناحق ريخت، و باعث اسارت و غارت و هتك ن_اموس و حرمت ه_ا ش_د، و كت_اب و سنت مت_روك گرديد.

از جمله مفاسد و شومى هاى اين فتنه اين بود كه امت، بعد از آن هم كه به اشتباهات

و اعمال زشت خود آگاهى پيدا كردند، نتوانستند از عذاب دردناكى كه اين فتنه به بار آورده بود، خود را نجات دهند!

خواننده بايد به خاطر داشته باشد كه فتنه هاى صدر اسلام همه منتهى به «اصحاب بدر» مى شوند، هر چند كه در اين آيه شريفه تمامى مؤمنين را از فتنه اى كه بعضى از آن ها به پا مى كنند، زنهار مى دهد، و اين نيست مگر براى اين كه آثار سوءاش دامن همه را مى گيرد. در روايات اسلامى آمده است كه مراد به آن «اصحاب جمل» است و طلحه و

(78) جنگ هاى صدر اسلام

زبير هر دو از اصحاب جنگ بدر بودند، و اين پيش بينى در جنگ بدر بي_ان شد، و در جن_گ جم_ل واقعي_ت ي_اف_ت:

_ «به ياد آري__د آن روزى را كه تع__داد شم__ا اندك ب__ود، و از مستضعفي__ن زمين بوديد، و م__ى ترسي__دي__د م__ردم شم__ا را برباين__د، پ__س شم__ا را ج__اى داد، و به نص__رت خود شم_ا را كم__ك ك__رد، و از پ_اكي_زه ه_ا روزى ت_ان داد، ش_اي_د شك_رگ_زاري_د!» (26 / انف__ال)

مراد به آن روزى كه مسلمين در زمين مستضعف بودند، روزگار ابتداى اسلام و قبل از هجرت است كه مسلمين در مكه (در ميان كفار) محصور بودند، و مشركين عرب و رؤساى قريش در صدد ربودن آن ها بودند.

مراد به اين كه خداوند متعال فرمود: «شما را جاى داد،» اين است كه شما را در مدينه جاى داد. و مراد به اين كه فرمود: «با نصرت خود يارى تان كرد،» نصرتى است

فتنه هاى همه گير در صدر اسلام (79)

كه خداوندتعالى در جنگ بدر از مسلمين كرد.

و مراد به «رزق پاكيزه» آن غنيمت هاى جنگى است كه خداوند به ايشان روزى فرم__ود، و

آن را برايش__ان ح__لال كرد. احوالى كه خداون__د تعالى در اين آي__ه شريفه از مؤمني__ن برشم__رد، و منت هاي__ى كه درب__اره ايش__ان ذكر كرد، هر چن__د مختص به مهاجرين است، و مربوط به انصار نيست، الا اي__ن كه مراد در اين ج__ا منت نه__ادن ب_ر ه__ر دو طائف__ه است، چ__ون هر دو طائف__ه ام___ت واح__ده و داراى دي__ن واحدن__د!

اگر آيه را به تنهايى معنى كنيم و منحصر به جنگ بدر نكنيم، معنايش عمومى تر شده، و شامل همه امت اسلام مى شود، نه تنها مهاجر و انصار، چون اسلام تمامى مسلمي_ن، و گذشته و آينده ايشان را، به صورت يك امت در آورده است.

پس، واقعه اى كه در اين آيات نقل شده، هر چه باشد، داستان امت اسلام در ابتداى

(80) جنگ هاى صدر اسلام

ظهور آن است. و خلاصه امت اسلام است كه در بدو ظهورش از نظر نفرات و نيرو ناچيز بودند، و تا آن حدى كه مى ترسيدند مشركين مكه ايشان را به يك حمله كوتاه از بين ببرند، و خداوند متعال آنان را در مدينه جاى داد، و با مسلمان شدن سكنه مدينه عده شان را زياد كرد، و در جنگ بدر و در ساير مبارزاتشان ياريشان نمود، و غنيمت ه_ا و ان_واع نعمت ه_ا روزى شان كرد تا ش_ايد شكرگ_زارى كنن_د!

و رسول، و زنهار از اين كه خيانت كنيد امانت هاى خود را، با اين كه مى دانيد! و بدانيد كه اموال و اولاد شما فتنه و آزمايش است، و اين كه خداوند، نزد او اجرى عظيم است!» (27و28/انفال)

بعضى امانت ها هستند كه خدا و رسول و خود مؤمنين در آن شريكند، و آن عبارت است از امورى كه خداوند متعال به آن ها امر مى كند، و رسول خدا صلى الله عليه و آله امر خدا را اجرا مى كند، و مردم از اجراى آن منتفع مى شوند، و مجتمع شان نيرومند مى گردد، مانند: دستورات سياسى، و اوامر مربوط به جنگ و جهاد، و اسرار نظامى، كه اگر افشاء ش__ود، آرمان هاى دينى عقيم گشته، و مساعى حكومت اسلامى بى نتيجه مى ماند، و قهرا ح_ق خدا و رسول هم پايمال مى شود، و ضررش دامنگير خود مؤمنين هم مى شود.

(82) جنگ هاى صدر اسلام

ك_دام عاق_ل اس__ت ك___ه ب__ه خي_انت خ__ود اق__دام كن__د، و خراب__ى هاي__ى كن__د ك__ه مى دان_د ضررش ج__ز به خودش عاي__د نمى ش_ود؟!

موعظه مؤمنين درباره اموال و اولاد، با اين كه قبلاً ايشان را از خيانت به امانت هاى خدا و رسول و امانت هاى خود ايشان نهى كرده بود، براى اين بود كه آن فرد خيانتكار اسرار و تصميمات سرى رسول اللّه صلى الله عليه و آله را به مشركين گزارش مى داد تا بدين وسيله محبت مشركين را به خود جلب نمايد و در نتيجه اموال و اولادش كه در مكه مانده ب_ود، از تج_اوز دشم_ن م_ص_ون بمان_د.

منظ__ور آن فرد خيانتك__ار حفظ اموال و اولاد و امث__ال آن ب__وده است، هم چنان كه نظي_رش از «ابى لبانه» سر زد، و اس__رار پيامب__ر را براى بن__ى قريظ__ه ف__اش ك_رد.

و اين مؤيد آن روايتى است كه وارد شده، ابوسفيان با مال التجاره بسيارى

از مكه

خيانت و جاسوسى در جنگ بدر (83)

بي__رون آمد، و جبرئيل جري__ان را به رسول اللّه صلى الله عليه و آله خبر داد، و سفارش كرد كه با نفرات خود بر سر راه ابوسفيان شده و تصميم خود را نزد كسى اظهار نكند. يكى از مسلمين منافق از جريان خبردار شد و نامه اى به ابوسفيان نوشت و او را از تصميم رسول اللّه صلى الله عليه و آله خبردار ك_رد.(1)

كه دعاى سابق شما را و آن استغاثه اى را كه از شما شنيد، و آن حاجتى را كه از سويداى دل شم__ا خبر داشت، مستج__اب و برآورده بكن__د!»

م_راد به «يَ__وْمُ الْفُرْق__ان» روز بدر است، چه آن روزى كه خداون__د ح__ق و باط__ل را روبه روى ه__م ق__رار داد و آن دو را از ه__م ج__دا ك__رد، و ب__ه تص__رف خ___ود ح__ق را احقاق و با يارى نكردن___ش از باط_ل آن را ابط___ال كرد!!!

مراد به عبارت «وَ لَوْ تَواعَدْتُمْ لاَخْتَلَفْتُمْ فِى الْميعدِ!» (42 / انفال) بيان اين حقيقت است كه برخورد دو لشكر به اين صورت جز خواست خداى سبحان نبوده است، زيرا مشركين با اين كه داراى عِده و عُده بودند و در قسمت بلندى بيابان، در جايى كه آب در

(86) جنگ هاى صدر اسلام

دسترسشان بود، و زمين زير پايشان سفت و محكم بود، فرود آمده بودند، و مؤمنين با كمى عدد و ضعف نيرويشان در قسمت پايين بيابان، زمينى ريگزار و بى آب را اردوگاه كرده بودند، و به قافله ابوسفيان هم نتوانستند دست پيدا كنند، و او قافله را از يك نقطه ساحلى پايين اردوگاه مؤمنين پيش مى راند، و مؤمنين در شرايطى قرار گرفته بودند كه از نظر نداشتن پايگاه چاره اى جز جنگيدن نداشتند، و برخورد مؤمنين در چنين شرايط و پيروزى شان بر مشركين را نمى توان امرى عادى دانست، و جز مشيت خاص الهى و قدرت نم_ايى بر نص_رت و تأيي_د م_ؤمنين چيز ديگر نمى تواند باشد، و قرآن مى فرمايد:

_ «خداوند اگر اين قضا را راند كه شما با كفار اين طور تلاقى و برخورد كنيد، و در چنين شرايطى مؤمنين را تأييد نمود و كفار را

بيچاره كرد، همه براى اين بود كه خود دليل روشنى باش__د بر حقيقت حق و بطلان باطل، تا هر كس گمراه و هلاك مى شود با داشتن دليل و

روز فرقان، روز تلاقى دو لشكر (87)

تشخيص راه از چاه، هلاك شده باشد، و هر كس هم هدايت و زنده مى شود با دلي_ل روش_ن زن_ده شده باشد!» (42 / انفال) (1)

مى گفتند:

_ «دين اينان مغرورشان كرده، چه اگر غرور دينى شان نبود به چنين خطر واضحى اقدام نمى كردند، و با اين كه عده كمى هستند و قوا و نفراتى ندارند، هرگز حاضر نمى شدند ب_ا

(90) جنگ هاى صدر اسلام

ق__ري_ش ني_رومن_د و داراى ق_وه و ش_وك_ت م_ص_اف دهن___د!»

خ_داوند متع_ال در پ_اسخ گفت_ار من_اف_ق_ي_ن مى فرمايد:

_ «ه__رك__س به خ__دا توك__ل كن__د، خداون__د عزي__ز و حكي__م اس___ت!» (49 / انف__ال)

يعنى منافقين خود دچار غرورند و آن ها در گفتار خود اشتباه كرده اند، براى اين كه مؤمنين بر خداى تعالى توكل كرده اند، و حقيقت هر تأثيرى را به او نسبت داده، و خود را به نيروى خدا و حول و قوه او تكيه داده اند، و معلوم است كه كسى كه در امور خود بر خدا توكل كند خداوند كفايتش مى كند، چون او عزيز است و هركس كه از او يارى جويد، ي__ارى اش مى كند، او حكيم اس_ت، و در نهادن هر امرى را در جاى خود به خطا نمى رود!

با توجه به اين كه منافق كسى را گويند كه اظهار اسلام كند ولى در باطن كافر باشد، معنا ندارد كه چنين كسانى در ميان لشكر كفار باشند، پس لاجرم در ميان مسلمين

منافقين در صف مؤمنين (91)

بودند، و عمده اين جاست كه با نفاق درونى در آن روز كه روز سختى بود ايستادگى كردند و بايد ديد عامل اين ثبات و ايستادگى چه بوده است؟ و به چه سبب اين منافقين و آن سست ايمانان در اين صحنه حاضر شدند، و چه شد كه خود را به چنين موقف خطرناك در آوردند؟ چه شركت در اين گونه مواقف تنها كار مردان حقيقت است، كه خدا دل هايشان را براى

ايمان آزموده است، و شركت منافقين با اسباب عادى جور در نمى آيد. خلاصه اين كه منافقين چرا در اين صحنه حاضر شدند، و به چه منظورى تا آخرين لحظه با مسلمانان صابر صبر كردند؟ مسئله اى است كه بايد درباره آن مطالعه بيشترى كرد!

است، نبود، هر آيينه در آن چه گرفتيد، عذاب بزرگى ب_ه شم___ا مى رسي_د!»

با وجود اين، خداى متعال پيشنهاد مسلمين را مى پذيرد، و تصرف در غنيمت را كه شامل خون بها نيز مى شود، برايشان مباح مى سازد، و مى فرمايد:

_ «پس بخوريد (تصرف كنيد) در آن چه غنيمت گرفته ايد، حلال و طيب، و از خدا بپرهيزيد، كه خدا آمرزنده رحيم است!»

مسئله اسراى جنگ بدر (95)

سپ__س خطاب را جهت تطمي__ع كفار عوض مى كند و مى فرمايد: در صورتى كه آن ها مسلمان شوند وعده ني__ك دارند، ولى اگر بخواهند به رسول خدا خيانت كنند، خداونداز آنان بى نيازاست:

_ «اى پي_ام_بر! به آن اسي_ران__ى ك_ه در دس_ت ت_و اسيرن_د، بگ_و:

_ اگر خدا در دل هاى شما خير سراغ مى داشت، بهتر از آن چه مسلمانان از شما گرفتند، به شما مى داد، و شما را مى آمرزيد، و خداوند آمرزنده رحيم است! و اگر بنا دارند بر تو خيانت كنند، تازگى ندارد، قبلاً هم خدا را خيانت كرده بودند، و او تو را بر ايشان مسلط كرد، و خداوند داناى شايسته كار است!»

بايد دانست كه سنت جارى در انبياء گذشته همين بوده كه وقتى با دشمنان مى جنگيدند، و بر دشمن دست مى يافتند، مى كشتند، و با كشتن آنان از ديگران زهر

(96) جنگ هاى صدر اسلام

چشم مى گرفتند، تا كسى خيال محاربه با خدا و رسولش را در سر نپروراند، و رسم آنان نبود كه از دشمن اسير بگيرند و سپس بر اسيران منت نهاده و يا پول گرفته و آزاد سازند، مگر بعد از آن كه دينشان در ميان مردم مستقر و محكم شده باشد، كه در اين صورت اسيران را نمى كشتند، و با منت نهادن و يا گرفتن بهاء آزادشان مى كردند. هم چنان

كه در خلال آيتى كه بر رسول خدا صلى الله عليه و آله وحى مى شد، بعد از آن كه كار اسلام بالا گرفت و حكومتش در حجاز و يمن مستقر گرديد، خداوند گرفتن اسير و آزادكردنش را تجويز كرد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله قبل از گرفتن اسراء در اين خصوص مشورتى با مسلمين نكرده بود، و به اين كار هم رضايت نداده بود، و در هيچ روايتى هم نيامده كه آن حضرت قبل از جنگ سفارشى كرده باشد كه اسير بگيرند، بلكه گرفتن اسير خود يكى از قواعد

مسئله اسراى جنگ بدر (97)

جنگى مهاجرين و انصار بوده است، كه وقتى به دشمن ظفر مى يافتند، از ايشان اسير مى گرفتند، و اسيران خود را برده خود مى كردند، و يا فديه مى گرفتند و آزادشان مى ساختن___د.

در تاري__خ آمده است كه مهاجر و انصار خيلى سعى داشتند در اين كه اسير بيشترى به چن__گ آورند و حتى اسير خود را مى گرفتند و محافظت مى كردند از اين كه مبادا يك مسلم__ان ديگر به او آسيب__ى برساند، و در نتيج__ه از قيمت__ش كاسته شود جز عل_ى ب_ن ابيط_ال_ب عليه السلام كه در اين جن_گ بسي_ارى را كشت و هي_چ اسي_رى نگ_رف_ت.

به راه انداختند... . (نقل از مجمع البيان)

سوگند، غير از من و ام الفضل كسى از اين ماجرا خبر نداشت، شهادت مى دهم كه تو رسول خدا هستى!

اسيران همه فديه دادند و با شرك برگشتند، غير از عباس و عقيل و نوفل بن حارث كه مسلمان شدند. (نقل از امام صادق عليه السلام در قرب الاسناد)

افرادى از بنى هاشم در جمع اسرا (101)

سست ايم__ان در آغاز و مي_ان كارزار از خود نشان دادند:

_ «ياد آر! بامدادى را كه به عزم تهيه سنگرهاى نظامى براى مؤمنين و انتخاب محل استقرار آن ها از ميان بستگان خود خارج شدى!

_ و خداوند شنواست به آن چه در آن جا گفته شد، و داناست به آن چه كه قلب ها پنهان كرده بودند!»

از عبارت «از ميان بستگانت خارج شدى...،» استفاده مى شود كه ميدان جنگ در

آيات آغازين جنگ احد (105)

همان نزديكى هاى خانه پيامبر بوده است. روى اين اصل بايد گفت آيات به «واقعه جنگ اُحُد» ناظرند. آخر آيه نشان مى دهد كه در جريان جنگ احد يك سلسله گفتگوهايى بين مسلمين واقع شده، و در عين حال از اظهار پاره اى از مطالب هم كه در دل هايشان بود خ_وددارى كرده ب_ودند. در ادام_ه مى فرمايد:

_ «آن دو دسته در اثر ترس به فكر آن افتادند كه سستى از خود نشان دهند با اين كه خدا يار آن هاست و سزاوار نيست كه شخص مؤمن با آن كه مى داند خدا يار و ولى اوست، بت_رسد و ضع_ف و زب_ون_ى ب_ه خود راه ده_د!

_ وظيفه مؤمنين است كه امر خود را به خدا واگذار كنند و به او توكل نمايند! كسى كه به خدا توكل كرد، خدا هم نگهدار او خواهد بود!» (122 / آل عمران)

خداى متعال آيه اى را به عنوان شاهد و نمونه ذكر مى فرمايد تا عتاب و سرزنش

(106) جنگ هاى صدر اسلام

خود را نسبت به مؤمنين با نشان دادن موردى كه آن ها را در عين زبونى و ضع_ف ي_ارى كرده اس_ت، تش_ديد نم_ايد:

_ «سزاوار نبود كه از شما مظاهر ضعف و سستى نمودار شود، و حال آنكه خداوند

شما را در جن__گ بدر در عين اين كه ذليل بوديد، يارى كرد، آن دم كه به مؤمنين گفتى: _ آيا بس نيست كه پروردگارت__ان شما را به سه هزار فرشته اى كه از آسمان نازل مى شوند، كمك كند...!» (123 و 124 / آل عمران)

جنگ از خانه هاى خود خارج شده و از شهر بيرون رفته ايم، دشمن بر ما پيروز شده و ما شكست خورده ايم.

گروهى ديگر كه مخالف جنگ در داخل شهر بودند، از جمله آن ها سعدبن معاذ و چند نفرى از قبيله اوس برخاسته و گفتند:

(110) جنگ هاى صدر اسلام

_ يا رسول اللّه، تاكنون كسى از عرب قدرت اين كه در ما طمع كند نداشته، در صورتى كه ما مردمى مشرك و بت پرست بوده ايم، چگونه در اين موقع كه تو در ميان ما هستى، قدرت طم__ع كردن در ما داشت__ه باشند، نه حتما بايد از شهر خ_ارج ش_وي_م و ب_ا دشم_ن بجنگيم.

_ اگر كسى از ما كشته شد، شربت شهادت را نوشيده است، و اگر هم كسى نجات ياف_ت به افتخ_ار جهاد در راه خ_دا نائل شده است! پي_امبر صلى الله عليه و آله اين پيشنه_اد را پذيرفت.

است.

(112) جنگ هاى صدر اسلام

دو لشكر به هم ريختند شما از دره خارج شويد و از پش_ت سر لشكر اس__لام را مورد حمل__ه قرار دهيد.

خال__دبن ولي__د در مدخل دره به شه__ادت رسانيد. و چ__ون اين مان__ع را از سر راه برداشتن__د از دره خارج ش__ده و از پشت سر لشك_ر اسلام را مورد حمله قرار دادند.

(118) جنگ هاى صدر اسلام

ضربه شمشيرى ك__ه بر سرش نواخ__ت او را ب__ه درك واص__ل ك__رد.

ب_راى دهمي__ن ب_ار پرچم ف_رو افت__اد ول_ى غمره دختر علقمه كنانيه آن را بلند كرد.

بهتر است كه با اين سرمه دان چشمان خود را سرمه كنى! و با اين ترتيب احساسات و غيرت سرباز فرارى را تحريك مى كرد و او را دوباره به جن_گ مسلمي_ن بر م_ى گ_رداني_د.

(122) جنگ هاى صدر اسلام

از زير سينه اش خارج شد، و همين ضربه بود كه حمزه را از پاى در آورد و او را به زمين زد. خودم را به او رساندم و شكمش را پاره كردم، و جگر او را بيرون آورده و براى «هند» بردم، و به او گفتم كه اين جگر حمزه است، هند آن را از من گرفت و به دهانش گذاشت و شروع به جويدن كرد، ولى خداوند آن را در دهانش سخت و مانند استخوان نمود و هند آن را

(124) جنگ هاى صدر اسلام

از ده_انش خ_ارج ك_رد و ب_ه ط_رفى پ_رت نم_ود.

(پيغمب__ر صلى الله عليه و آله فرموده كه خداون__د فرشته اى را مأم__ور كرد تا آن را برداشت__ه و ب_ه ج_اى خ_ود بازگ_ردان_د).

راوى گفته: هند به سوى حمزه آمد و او را «مثله» كرد، يعنى گوش ها و دست ها و پاها و بعض اعضاى ديگر بدنش را قطعه قطعه كرد.

داشت: اى محمد، اين است معنى مواسات! پيامبر فرم_ود: «او از من اس__ت و م_ن از اوي__م!» جبرئي_ل گف__ت: «من هم از شم__ا دو تاي__م!»

امام صادق عليه السلام مى فرمايد: پيغمبر جبرئيل را بين زمين و آسمان به روى كرسى اى از ط___لا مش_اه__ده ك_رد ك_ه م_ى گ_وي_د:

_ «لافَتى اِلاّ عَلى لا سَيْفَ اِلاّ ذُوالْفَقار!»

(126) جنگ هاى صدر اسلام

_ هيچ جوانى مثل على نيست و هيچ شمشيرى مانند ذوالفقار!

كه دو تن آن ها در يك قبر دفن شدند:

_ عمروبن جموح، رفاعه بن عمرو، عبدالله بن عمرو، خلادبن عمرو، و ابوايمن (مولى عمرو بن جموح) كه دو تن آن ها پدر و پسر در يك قبر دفن شدند: عمرو بن جموح، و

اسامى شهداى جنگ احد از انصار (133)

عبداللّه بن عم_رو.

از شهداى به يادماندن__ى از انصار در اين جن_گ، نام هاى زير نيز به چشم مى خورد:

_ حنظله بن ابى عامر (همان شخصى كه بين مسلمين به حنظله «غسيل الم_لائك_ه» م_ش_ه_ور اس_ت.)

_ عبداللّ_ه بن جبير بن نعم__ان (همان كس__ى كه فرمان__ده تيراندازان مأمور حفاظت از دره اح__د بود.)

_ مالك بن سنان (از طائفه بنى خدره، كه پدر ابوسعيد خدرى است.)

_ اوس ب___ن ث____اب___ت من___ذر (ب___رادر حس____ان ب____ن ثاب____ت)

_ ان_س ب_ن ن_ض_ر (ع_م_وى انس ب_ن مال_ك غ__لام رس_ول اللّ_ه صلى الله عليه و آله )

(اس__امى اي__ن شه__دا و بقيه شهداى انصار رسول اللّه از اهالى مدينه، كه در جنگ

(134) جنگ هاى صدر اسلام

احد ج__ان خود را در راه بس__ط دين خ__دا و دف__اع از اسلام نثار كردند، در كتاب «سيرةُ النَّبى» ابن هشام مذكور است.) (1)

در اين امر پيروزى بهره اى نيست؟

_ بگو: زمام اين امر هم__ه در دست خداست! اين__ان در پيش خود پنه__ان مى داشتن__د آن چه را كه بر تو آشك__ار نمى كردند، و مى گفتند:

_ اگ_ر م_ا را در اي_ن پي_روزى نصيب_ى ب_ود نم_ى ب_ايس_ت اي_ن چ_ن_ي_ن كشت_ه ش_وي_م!

_ به آن ها بگ_و: حتى اگر در خانه ه__اى خود ني__ز مى بودي__د، آن__ان كه كشته شدن برايش_ان نوشته ش_ده است، خ__ود به قتلگ__اه خوي__ش م_ى آم__دن__د...!» (154 / آل عم__ران)

(136) جنگ هاى صدر اسلام

آن ها، اصولاً دين را از اين جهت پذيرفته بودند كه آن را عامل نيرومند غير ق_ابل مغلوب شدن، پنداشته بودند. آن ها فكر مى كردند كه خداوند در هيچ شرايطى راضى به پيروزى دشمن بردينش نخواهدبود، ولوآن كه وسايل ظاهرى مساعدبادشمن بوده باشد!

قرآن مجيد مى فرمايد كه اين گروه گمانى درباره خدا داشتند كه بر خلاف حق بوده، و از سنخ افك__ار دوره جاهليت محسوب مى شد. اين طائفه گمان كرده بودند كه پاره اى از امور حق مسلم آنان ب__وده و امكان نرسيدن به آن نيست، و لذا همين كه مغل_وب شدن__د و ع_ده اى از آن_ان كشت__ه شدند، درباره مطل__ب دچ_ار تردي__د شدن__د و گفتند:

_ آيا در اين امر (پيروزى) ما را بهره اى نيست؟

آن ها گمان مى كردند كه چون مردمى مسلمان هستند امكان شكست براى آنان نيست. معتقد بودند كه دين حق هرگز مغل__وب نش__ده و پيروان آن دچار شكست

تحليل قرآن از عوامل شكست و پيروزى (137)

نخ__واهن__د ش__د، زيرا خ__دا بدون هيچ قيد و شرطى دين خ__ود را ي__ارى نموده و خ__ودش ني__ز اي_ن وع__ده را به آن ه__ا داده است!

گمان باطل آن ها كه از سنخ افكار دوره جاهليت محسوب مى شود به همين بوده است، چه آن كه، بت پرستى زمان جاهليت نيز خدا را پروردگار هر

چيزى دانسته و علاوه براى هر نوعى از حوادث مانند رزق و زندگى و مرگ و جنگ و غيره، خدايى قائل بودند، كه تدبير امر همان صنف يا نوع به عهده او بوده است و اراده اش در حوزه وظيف_ه اش نافذ و غير قاب__ل مغلوبيت ب_وده است.

بنابراين، هر كس گمان كند دين مغلوب شدنى نيست، و پيغمبر نيز كه بار گران دين نخستين بار به دوش او گذاشته شده، در دعوت خود شكست نمى خورد، و كشته نمى شود، و نمى ميرد، در حقيقت، گمانى است بر خلاف واقع، و از نوع افكار جاهليت، چه

(138) جنگ هاى صدر اسلام

آن كه با اين ترتيب براى خدا شريكى قائل شده است، زيرا گمان او اين است كه پيغمبر رب النوعى است كه امر پيروزى و غنيمت به عهده او واگذار شده است، با اين كه خداى سبحان يگانه است، و زمام تمام امور در دست اوست، براى ديگران در هيچ امرى دخ_الت_ى نيس_ت!

اين تنها خداوند سبحان است كه در نظام آفرينش، ناموس اسباب و مسببات را برقرار فرموده، و هر چه كه سبب آن قوى تر باشد، وقوعش راجح تر خواهد بود ،خواه حق باشد يا باطل، خواه محمد صلى الله عليه و آله باشد و خواه ابوسفيان، هيچ فرقى بين مؤمن و كافر در اين امر نيست.

البته، خداى سبحان را نسبت به دين و اولياء دين خود عنايت خاصى است، كه در نتيجه اين عنايت، علل و اسباب نظام آفرينش را طورى ترتيب داده كه سرانجام منجر به

تحليل قرآن از عوامل شكست و پيروزى (139)

ظهور دين و آماده شدن گيتى براى پذيرايى از اولياء دين شده و سرانجام نيك هم از آن متقين است!

امر

نبوت و دعوت دينى از اين ناموس عمومى مستثنى نيست. هر جا كه اسباب ظاهرى مقتضى غلبه دين بوده، مانند بعضى از غزوات پيامبر گرامى اسلام، پيروزى نصيب مسلمين شده است، و هر جا كه از اوامر پيامبر اكرم خلاف يا سستى مى كردند، و يا بر اثر نف__اق، علل و اسباب پي__روزى از بين مى رف__ت، و آن ها شكس__ت مى خوردن_د.

اين در تاريخ اديان ديده مى شود كه طرف مقابل پيامبران اغلب اهل ماديات بودند، و قدرت زياد داشتند، لذا پيامبران شكست مى خوردند، مانند: كشته شدن حضرت زكريا، ذبح شدن حضرت يحيى، مطرود شدن حضرت عيسى، و سرنوشت برخى از انبي_اء مانند آن ها.

(140) جنگ هاى صدر اسلام

البته ناگفته نماند كه اگر گاهى ظهور حق متوقف بر نقض نظام عادت (نه نقض نظام نواميس حقيقى) بود، خداوند متعال با نقض آن دين خود را بر پا نگه داشته و نمى گذارد حجتش باطل گردد و از بين برود.(1)

تفوق مشركين، و از طرف ديگر به علت آسيب و صدماتى مى شمارد كه به آنان وارد شده بود و در مقابل آن از سنت هاى الهى و مخصوصا از سنت امتحان الهى در جنگ ها و تحولات روزگار سخن به ميان مى آورد و شرايط پيروزى و شكست در جنگ ها را بيان

(142) جنگ هاى صدر اسلام

مى فرمايد، و از عملكرد مسلمين در جنگ احد تحليل انتقادى به عمل مى آورد، و از آن تعداد مسلمين كه مقاومت كرده و پيامبر را تنها نگذاشته بودند، تحسين مى فرماي_د، و سرانج_ام به اين مسئل_ه اس_اسى مى رسد كه:

دين يا پيامبر؟

كدام يك بايد مسلمانان را مورد توجه و نظر باشد؟ آيا با مرگ پيامبران دين آن ها از بين مى رود؟ يا اين كه اس_اس دين است، و ب_ا مرگ پيامبرى آيين الهى از بين نمى رود!!

شم__ا پيدا نك__رده، تا موج__ب ضعف و ان_دوه شما گردد.

(144) جنگ هاى صدر اسلام

نكته مهم آن كه در آيه شريفه خطاب به مؤمنين مى فرمايد:

ايمان شرط پيروزى و برترى است، و اين در حالى است كه مؤمنين ايمان داشتند، ولى در موقع عمل بر طبق مقتضيات ايمان خود عمل نكردند، و صبر و تقوى را كه از لوازم ايمان است، فراموش كردند، و اگر اين دو صفت بزرگ را از دست نداده بودند، ايم_ان آن ها اثر خ_ود را مى كرد، و پيروزى نصيبش_ان مى شد.

مسلمانان به اين دليل اندوهناك شده بودند كه گمان كرده بودند مشركين بر آنان برترى پيدا كرده اند، لذا خداى تعالى با آيه فوق اين فكر آن ها را تخطئه نموده و مى فرماي__د: ملاك برترى با شماست، در صورتى كه ايمان داشته باشيد، نه با مشركين! و مى فرمايد:

_ «وَ كانَ حَقّا عَلَيْنا نَصْرُالْمُؤْمِنينَ! _ اين حق برعهده ماست كه مؤمنين را نص_رت

سه عامل پيروزى (145)

بخشي__م!» (47 / روم)

متعال صدق وعده هاى خود را تأييد مى نمايد و شكست آنان را در جنگ اح_د مرب__وط به خود آن ها مى دان__د، چه آن كه آن__ان در جن__گ از مرز اوامر و دست_ورات اله_ى ك_ه پيغمب_ر مردم را ب_دان دع_وت مى فرم_ود، تج_اوز نم_وده بودند.

جميع روايات و هم چنين تاريخ متفقند كه در جريان جنگ احد فتح و پيروزى نخست نصيب مسلمين گشت، به طورى كه شمشير در ميان دشمن نهاده و اموالشان را غارت كردند، و اين پيروزى ادامه داشت تا موقعى كه عده اى از تيراندازان محل مأموريت خود را ترك كردند و براى غارت كردن اموال از دره اى، كه پيغمبر آن ها را مأمور نگهبانى آن فرموده بود، خارج گشتند، و در اين موقع بود كه خالدبن وليد و كسانى كه با او بودند، از كمينگاه خارج شده و عبداللّه بن جبير و عده معدودى از تيراندازان اسلام را كه محل مأموريت خود را ترك نكرده بودند، و با عبداللّه باقى مانده بودند، كشتند، و از پشت سر

دو عامل اصلى شكست (147)

لشكر اسلام را مورد حمله قرار دادند، و مشركين نيز كه متوجه جريان شدند، برگشتند و شمشير در ميان اصحاب رسول اللّه صلى الله عليه و آله گذاشتند، و هفتاد نفر از آن ها را شهيد كردند، و در نتيجه مسلمين كه در آغاز كار پيروز بودند، با اين پيش آمد دچار شكست سختى شدند. قرآن شريف مى فرمايد:

_ «... ت_ا اي_ن ك_ه سست_ى ورزي_دي_د، و در ك_ارت_ان منازعه كرديد... .» (152 / آل عمران)

اين آيه ناظر بر جريانى است كه در بين تيراندازان نگهبان دره به وجود آمد، چه آن كه يك سلسله گفتگوهايى راجع به ترك دره و ملحق شدن به لشكر و

بردن غنيمت از كفار، در بين آنان پديد آمد تا اين كه سرانجام امر پيغمبر را مخالفت كردند، و براى بردن غنيمت به ميدان جنگ آمدند.

خ__روج آن ها از دره مول__ود ترس و هراس نب__ود بلكه ناشى از طمعى بود كه نسبت ب_ه ب_ردن غنيم_ت داشتن_د.

(148) جنگ هاى صدر اسلام

عب__ارت «منازعه كردن» نشان مى دهد كه تمام آن افراد مخالفت امر پيامبر را نكردند بلكه مطل__ب بين آن ها مورد منازع__ه بود، و عده اى اص_رار بر ماندن مى كردند.

خداوند تعالى مى فرمايد: پس از آن كه سستى و نزاع و عصيان و اختلاف در ميان شما پديد آمد، خداوند شما را از مشركين بازداشت، تا امتحانتان كند، چه آن كه پديد آمدن اختلاف بزرگترين عامل امتحان است، و مؤمن از منافق و ثابت قدم از سست عنص_ر و متلون باز شناخته مى ش_ود.

قرآن مجيد در آيه ديگر مى فرمايد:

_ «آي__ا آن گ__اه مصيبت__ى به شم__ا وارد آي__د، صدم__ه اى كه دو برابر آن را بر دشم__ن وارد كردي__د، خواهي_د گف_ت ك__ه اين صدم__ه از كجا رسي__د؟ بگو ك__ه آن از ناحي__ه

دو عامل اصلى شكست (149)

خودت__ان اس_ت...!» (165 / آل عم_ران)

قرآن مجيد ضمن آيه فوق به بيان علت نزديك ترى كه بر طبق ناموس طبيعى و عادى، باعث شكست و كشته شدن آنان شده، مى پردازد، در حالى كه در آيات ديگرى قبل از اين آيه، مطلب اساسى ديگرى را ذكر فرموده بود كه اصولاً مرگ و حيات در دست خداست، و دور و نزديك بودن از وطن، شتاب به سوى جنگ و جهاد، يا كناره گي_رى ك__ردن و ف__رار، هيچ گون__ه اث__رى در سرنوش__ت م_رگ و حي_ات ن__دارد!

در اين آيه مى فرمايد: علت آن شكست همان

معصيتى است كه خود ايشان در روز احد مرتكب شدند، كه اولاً مواضع خود را در نگهبانى دره ترك كردند، و سپس عده اى از آن ها از ميدان جنگ فرار نمودند. همين معاصى و سستى ها بود كه به حسب سنت قطعى و طبيعى باعث شكست و كشته شدن آن ها شده است!

(150) جنگ هاى صدر اسلام

فضايل ظاهرى اش مى گردد.

اين است پ_اره اى از مص__ال__ح و حكمت ه__اى گردش ايام در بين مردم و عدم استمرار آن در يك جمعيت خاص، و تم__ام ام__ور در دست خداست، و هر چه بخواهد انج__ام مى ده__د، و ج__ز بر طب_ق مص_الح ع__الي__ه عمل__ى انجام نمى دهد!

(152) جنگ هاى صدر اسلام

قرآن شريف گمان داخل شدن در بهشت را بدون امتحان، لازمه همان فكر فاسدى مى دان__د كه مسلمان__ان در جنگ احد مى كردن__د، و فكر مى كردن__د كه چ__ون بر دين حق هستن__د، و حق غير قابل شكس__ت است، پس هميش__ه پيروزى هم__راه آن هاست، و دچ_ار شكست نمى شوند؟!

لازمه اين فكر غلط اين بود كه آن ها خيال مى كردند، هر كس به پيغمبر ايمان آورد و داخل حلقه اسلامى شود، هميشه در دنيا با غلبه بر دشمن و بردن غنيمت خوشبخت خواهد بود، و در آخرت نيز با آمرزش و داخل شدن در بهشت سعادتمند خواهد بود! خداوند با آيه شريفه زير نادرستى و فساد فكر آنان را كه گمان داخل شدن در بهشت را داشته اند، ثابت فرموده است:

_ «آيا گمان مى كني__د كه داخل بهشت مى شوي__د، بدون آن كه ميزان جهاد و صبرتان

امتحان ايمان افراد در تحولات و جنگ ها (153)

معل__وم گردد؟ شم__ا بوديد كه قبل از ص__دور حكم جه__اد آرزوى مرگ مى كردي__د، ولى اكنون كه با آن روب__ه رو شده اي__د، به تماشاگ_رى پرداخته اي__د...!» (142 و 143 / آل عمران)

چه آن كه آنان قبل از وقوع جنگ ها، آرزوى مرگ و شهادت داشتند و همين كه جنگى پيش مى آمد، و صحنه هاى آن را با چشم خود مى ديدند، اقدام به جنگ ننموده، و به سوى آرزوى خود نمى شتافتند، بلكه كمال سستى و ضعف را از خود نشان مى دادند،

و با روگردان شدن از ميدان هاى جنگ آرزوى خود را فراموش مى كردند. بنابراين، آيا ممكن است ص__رف اين آرزو موجب داخل شدن آن ها در بهشت شود، بدون اين كه از عهده امتحان برآم__ده و از آلودگى ه__ا پاك شده باشند؟ و آيا لازم نيست كه چنين مردانى در صحن_ه زن_دگى امتحان ش_ده و م_ورد آزمايش قرار گي_رند؟

(154) جنگ هاى صدر اسلام

منتشر شده بود، نه قبل از آن.

با توجه به اين كه بيشتر كشته ها در جنگ از انصار بودند، و گويا از مهاجرين بيش از چهار نفر كشته نشده بود، اين مى رساند كه مقاومت و ثبات بيشتر از ناحيه انصار ب__وده، و فرار از جنگ نخس__ت از مهاجرين ش__روع شده است. ق_رآن مجيد مى فرمايد:

_ «آنان كه در روز برخورد دو لشكر از شما رو گردان شدند، بدين جهت بود كه شيطان

(156) جنگ هاى صدر اسلام

آن ه__ا را به سب__ب آن چ__ه كه كسب ك__رده بودن__د، به لغ__زش انداخت!» (155 / آل عمران)

ظاهر آيه اين است كه پاره اى از گناهان را كه آنان قبلاً مرتكب شده بودند اين امكان را به شيط_ان داد كه آنها را اغ_وا كند، و ب__ه ف_رار و پش__ت ك_ردن به جن_گ وادار سازد.

اجابت كردند، اين اجابت در آيه فوق به صورت اجابت خدا و رسول، هر دو تلقى شده است.

قرآن مجي_د پشيم_انى و ب_رگشت ف_راري_ان را با آي_ه زي_ر ش_رح مى دهد:

_ «... پس از اين غم، آرامشى به شما بخشيد، و اين آرامش دسته اى از شما را فرا گرفت، و دسته ديگرى كه به فكر جان خود بودند، گمان ناحق درباره خدا داشتند، گمان هاى جاهليت...!» (154 / آل عمران)

(158) جنگ هاى صدر اسلام

آنان از اين جهت غمناك بودند كه در جنگ سستى نموده و در نتيجه نصرت و پيروزى را از دست داده بودند، خداوند غم پشيمانى را براى آنان فرستاد تا حزن شان برطرف گردد. اين غم كه نعمتى بود الهى، عوض غم و اندوهى بود كه بر آن ها به جهت آن چه كه از دست رفته ب_ود، يا به جه_ت ام_ورى كه ب_ه آن ها اصابت كرده بود، داشتند.

آيه دلالت مى كند كه تنها يك طائفه از آن ها به اين حالت آرامش (خواب سبك) نائل شدند، نه همه آن ها. اين طائفه همان ها بودند كه بعد از منهزم شدن و فرار از ميدان جنگ پشيمان شده و دوب__اره به سوى رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله برگشتند، و دور آن حضرت حلق_ه زدن_د، و م_ورد عف__و و رحم__ت خ_داى متعال قرار گرفتند.

گويا برگشت آن ها هم در موقعى بود كه پيغمبر از مشركين جدا شده، و به سوى دره مراجعت كرده بود، و در اين موقع بود كه عده اى از فراريان متوجه شدند كه خبر قتل پيامبر دروغ بوده است، لذا كم كم به سوى او مراجعت كردند.

برگشت فراريان (159)

اما دسته ديگ__ر آن هايى هستند كه از مؤمنين بودند (نه از منافقين، كه قبل از

جنگ از مسلمين جدا ش__ده بودند،) كه خداون__د برخلاف طائفه اول آن ها را مورد مكرمت قرار نداد، و غم آنان را مبدل به غم پشيمان__ى نكرد، و از ايمن__ى و آرامشى كه طائفه اول برخوردار شدن__د، برخوردارشان نكرد، زيرا آن ها فقط از دين جز استفاده دنيوى در نظر نداشتند، و اصولاً دي_ن را از اين جهت پذيرفت__ه بودند كه عامل نيرومندى پنداشت__ه بودند، و افك__ار دوران جاهلي__ت هنوز در مغزش__ان بود. اين دست__ه تا زمانى خير دين را مى خواستن__د كه براى آنان خي__رى داشته باش__د، والاّ از دين برگشته و ب_ه روش نياكان خود برمى گشتند.

اما خداوند هر دو گروه را مى بخشد. اين گروه دومى را هم مورد عفو قرار مى دهد،

(160) جنگ هاى صدر اسلام

اما آن اكرام و عنايتى كه شامل گروه اول شد، گروه دوم را مشمول آن قرار نداده است. در روايات اسلامى، از زبير نقل شده كه گفت:

_ «در آن هنگام كه خود را با رسول خدا مى ديدم و ترس فوق العاده اى همه ما را فراگرفته بود، خداوند هم خواب را بر ما فرو فرستاد، و هيچ كس را نمى ديدم مگر اين كه ذقن او به سينه اش رسيده بود. در اين موقع بود كه شنيدم گفتار معتب بن قشير را، و گويا در خواب مى شنيدم، كه مى گويد: _ لَوْ كانَ لَنا مِنَ الاَْمْرِ شَىْ ءٌ ما قُتِلْنا هيهُنا! اين جمله را به خاطر سپردم، و درباره همين جريان است كه خداوند تعالى آيه

_ ثُمَّ اَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِالْغَمِّ اَمَنَةً نُعاسا _ را نازل فرمودتا آن جا كه براى گفته معتب، مى فرمايد: _ ما قُتِلْنا ههُنا (154 / آل عمران)

از اب__ن عب__اس نيز رواي__ت ش___ده كه:

برگشت فراريان (161)

_

«آيه شريفه «اِنَّ الَّذينَ تُوَلُّوا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ... .» (155 / آل عمران) درباره عثمان، رافع بن معلى، و ح_ارث_ه بن زي_د، ن_ازل ش_ده است» (نق_ل از در منثور)

از ديگر راويان نيز چنين مطلبى بيان شده ولى در بعض آن ها اسم ابوحذيفه بن عقبه، وليدبن عقبه، سعد ب_ن عثمان، و عقبه بن عثمان نيز اضافه شده است.

ولى بايد دانست كه اصولاً ذكر نام عثمان و ديگران در اين روايات از باب ذكر مصداق است، زيرا كه آيه اصولاً درباره تمام كسانى است كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله روگردان شده و عصيان حضرتش را نمودند. و اين كه در روايات نام عثمان به خصوص ذكر شده، از اين جهت است كه عثمان و كسانى كه با او بودند آن قدر عقب نشينى كردند تا به «جلعب» كه نام كوهى در نواحى مدينه است، رسيدند و سه روز در آن جا توقف كرده و سپس به خدمت پيغمبر مراجعت نمودند، و رسول خدا صلى الله عليه و آله

(162) جنگ هاى صدر اسلام

جمل_ه اى به آن_ان فرمود كه مف_ادش اين است: به آن جا رفته بوديد و خيلى طول داديد!

احد (163)

حداكث__ر سى نفر بودن__د. (شايد اختلاف روايات نتيجه اختلاف سطح اطلاع راويان و ي_ا احيان_ا به جه_ات ديگ_رى ب_وده است.)

آن چه مطلب را تأييد مى كند، رواياتى است كه جريان دفاع «نسيبه مازنيه» (تنها زن مسلمان در جبهه) را از پيغمبر نقل مى كند.

در اين روايات است كه در اين ساعت احدى با پيغمبر نبود. اصحابى هم كه فرار نكرده بودند در ميدان مشغول جنگ بودند.

راويان در مورد جنگ كنندگان جز به نام «على عليه السلام »اتفاق ندارند، گواين كه ممكن است «ابادجانه انصارى، و سماك بن خرشه» نيز اين چنين باشند، الا اين كه همه متذكر شده اند كه على عليه السلام نخست با شمشير رسول خدا صلى الله عليه و آله جنگ مى كرد، و در آن موقع كه اصحاب آن حضرت رو به فرار گذاشتند، على عليه السلام شخصا عهده دار حفظ پيامبر گرديد،

(164) جنگ هاى صدر اسلام

و با سپر خود تيرها را از آن حضرت دفع مى كرد، و بدن خود را نيز سپر قرار داد تا از كثرت جراحت سنگين شد.

اما بقيه اصحاب، بلافاصله، يا اندكى بعد از آن كه دانستند خبر كشته شدن پيغمبر دروغ بوده است، برگشتند، و به آن حضرت ملحق شوند، اين ها همان هايى هستند كه خداون__د تعالى «خواب سب__ك _ نُعاس» را بر آن ها مستولى كرد و سرانجام هم خداون__د همه آن ها را مورد بخشش و عفو قرار داد.

«كافى» روايتى از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه:

_ در روز احد على عليه السلام شصت جراحت برداشت، و پيغمبر به «ام سليم» و «ام عطيه» امر فرم__ود كه به مداواى آن حض__رت بپردازند. آن دو چني__ن گفتن__د كه هرجراحتى را كه ما مى بستيم از جاى ديگر خونري_زى شروع مى شد، و ما برجان او

مى ترسيديم... .

يادى از ياران مقاومت در جنگ احد (165)

على فرم__ود: حمد مى كنم خ__داى را كه هيچ گاه ف_رار ننموده و پشت به جنگ نكردم! و به همين جهت خداوند در دو جا از قرآن از او شكرگ__زارى فرم__وده است. (بايد دانس__ت كه تشك_ر خدا براى ثب_ات و استقامت على در جنگ بوده نه براى حمد گفتن او.)

خداى تعالى در قرآن مجيد از كسانى كه در جنگ احد ثبات و استقامت ورزيدند، چنين ياد كرده است؛

_ «...نيست محمد مگر فرستاده خدا، كه قبل از او هم فرستادگان ديگرى آمده بودند، آيا اگر او بميرد، يا كشته شود، شما به راه و روش نياكان خود برمى گرديد؟ و اگر چنين كنيد هيچ ضررى ب__ه خدا نمى رسد، و زود باش__د كه خدا پاداش شكرگزاران را عطا مى كند!» (144 / آل عمران)

آيه شريف دلالت دارد براين كه در روز احد، عده اى از مسلمين سستى نكردند و از جنگ باز نايستادند، و در پيشگاه الهى از هيچ چيز فروگذارى نكردند و خدا آن ها را به

(166) جنگ هاى صدر اسلام

عنوان «شاكرين» ياد فرموده است و نيز تصديق فرموده كه شيطان را راهى ب_ه آن ها نب_وده است، و آن ها م_ورد طم_ع شيط_ان ق_رار نم_ى گيرند.

و اين صفت، نه تنها در جنگ براى آن هاست بلكه وصفى است ثابت و پايدار، كه هيچ گاه از آنان جدا نمى شود، و در هيچ جاى قرآن كلمه «شاكرين» بركسى اطلاق نشده، مگر در همين دو مورد كه اولى در آيه بالا بوده و دومى در آيه بعدى كه با عبارت «سنجزى الشاكرين» از آن ها ياد مى كند. (145 / آل عمران)

جريان آن جنگ سخت، كشت__ه شده است، پس از اين فكر بود كه از ميدان خارج شده و به جنگ پشت نمودند. روايت و تاريخ نيز اين مطلب را تأييد مى كند، چنانكه «اب__ن ه__اش__م» در كت_اب «سي__ره» چنين روايت كرده كه:

«ان__س بن نضر، عموى انس ب__ن مالك، آمد نزد عم__ربن خطاب و طلح__ه بن عبيداله، در موقعى كه بين جماعت__ى از مهاج__ر و انصار قرار داشتند، و اين ها جماعتى بودند كه دست از كار جنگ كشيده و به كنارى رفته بودن__د، و به آن ها گفت؛ چه چيز شما را از جنگ بازداشته؟ گفتن__د: كشته ش__دن پيغمبر!

گفت: بنابراين بعد از مرگ پيغمبر با زندگى چه مى كنيد، و آن را براى چه مى خواهيد؟ بميريد از آن چه رسول خدا بر آن مرد!

پس از اداى اي__ن كلم__ات به ط__رف دشم__ن حمل_ه ب_رد و جن_گ كرد ت__ا شهي__د ش__د!»

(168) جنگ هاى صدر اسلام

در هر صورت، اين كناره گيرى از جنگ و دست روى دست گذاشتن آنان به ما مى فهماند كه ايمان آن ها وابسته به شخص پيغمبر بوده است، بدين معنى كه مؤمن بودند تا زمان حيات پيامبر، و اگر پيغمبر از دنيا مى رفت ايمان آن ها نيز زايل مى گشت! و اين نيست مگر در اثر اين كه آن ها از ايمان اجر و مزد دنيوى مى خواستند، و توجهى به شئون آخرت نداشتند، و براى همين جهت است كه خداوند تعالى آن ها را مورد عتاب و سرزنش قرار داده و فرموده است:

_ «آي__ا اگ__ر پيامب__ر بمي__رد ي__ا كشت__ه ش__ود، شم__ا به راه و روش نياك__ان خود برمى گردي__د؟» (144 / آل عم__ران)

آيه شريفه با لحن عتاب و توبيخى كه در آن است معنايش اين مى شود كه

محمد صلى الله عليه و آله نيست مگر رسولى مانند ساير رسل، و شأنى جز تبليغ رسالت ندارد، و مالك هيچ امرى

دين يا پيامبر! (169)

نبوده و زمام امور در دست خداى تعالى است، و دين هم دين خداست، و باقى است به بقاى او! با اين وصف معنى ندارد كه ايمان شما متكى به حيات و زندگى او باشد، در صورت__ى كه از شما چني__ن نمودار گشت كه اگر او بميرد يا كشته شود اقامه دين را ت__رك مى كنيد و به رويه گذشتگ__ان خود برگش__ت مى كنيد، يعنى بعد از ه_داي_ت مج_ددا گمراهى را انتخاب مى كنيد!

منظور قرآن شريف از اين رجوع، برگشت از دين است، نه فرار از جبهه، زيرا بين قتل يا موت پيغمبر و بين فرار از جنگ ارتباطى نيست، ارتباطى كه هست، بين موت يا قتل نبى با برگشت به سوى كفر بعد از ايمان است.

به علاوه، ما مى بينيم كه مسلمين در جنگ هاى ديگرى مانند «غزوه حنين» و «خيبر» و غير اين دو نيز از لشكر فرار كرده و از جنگ روى گردان شده اند، و خداوند آن ها را به

(170) جنگ هاى صدر اسلام

مثل آن چه كه در جنگ احد خطاب نموده، در آن جنگ ها خطاب نكرده است، پس معلوم مى شود كه مراد برگشت و فرار آن ها از جنگ نيست، چه اگر مراد رو گردانى از جنگ بود لازم بود در ساير جنگ هايى هم كه مسلمين روگردان از جنگ شده بودند، مخاطب به همين جمله مى شدند، در صورتى كه در جنگ حنين خداوند آن ها را ط_ور ديگ_رى م_ورد خط_اب ق_رار داده و ف_رموده است:

_ «و روز حني__ن، هنگامى كه زياديت__ان شما را متعجب ساخ__ت، ولى به كار شما نيامد،

و از خ__دا بى نيازت__ان نساخت، و زمي__ن با وسعتى كه داشت بر شما تنگ شد و سپس پشت كرده و برگشتيد!» (25 / توبه)

در روايات اسلامى، در تفسير قمى آمده كه امام عليه السلام فرمود:

«بيرون آمد رسول خدا در روز احد، و هر كس كه او را در ميدان جنگ به آن حالت

دين يا پيامبر! (171)

مى ديد به رفقاى خود كه مى رسيد، مى گفت كه رسول خدا كشته شد، خود را نجات دهي_د! و آن گاه كه ب_ه مدينه بازگشت نم_ودند، خ_داوند تع_الى آيه زير را نازل فرمود:

_ نيست محمدمگرفرستاده خدا... اگر او بميرد يا كشته شود، آيا شما به راه و روش نياكان خود برمى گرديد؟» (144/آل عمران)

در درال_م_ن_ث__ور از رب_ي__ع رواي_ت ش_ده ك_ه گ_ف_ت_ه اس_ت:

«اين در روز احد بوده است، در آن هنگام كه قتل و جراحات بسيارى بر لشكر اسلام وارد آمد، و مسلمين پيغمبر خدا را صدا مى زدند و چنين گفته مى شد كه پيغمبر خدا كشت__ه ش__ده اس__ت! در اين موق__ع ع__ده اى از م__ردم مى گفتن__د كه اگر او پيغمب__ر بود كشته نمى ش_د!؟

جمعى از بزرگان صحابه چنين گفتند: بجنگيد براى چيزى كه پيغمبر شما براى آن

(172) جنگ هاى صدر اسلام

جنگيد، تا خدا شما را فاتح گرداند، و يا اين كه به پيغمبر خود ملحق شويد! چنين ياد شده كه در آن موقع يكى از مهاجرين مردى از انصار را ديد كه در خون خود دست و پا مى زن_د، به او گف__ت:

_ آيا فهميده اى كه محمد كشته شد؟ آن مرد انصارى جواب داد:

_ اگر محم__د كشته شد، پس او به آن چ__ه كه مى خواس_ت رسيد، و شم__ا براى دفاع از دينت__ان بجنگي_د!

در هم__ان كتاب از «س__دى» رواي_ت ك___رده ك___ه

گفت_ه است:

«روز احد در ميان مردم چنين انتشار يافت كه پيغمبر كشته شد. بعضى از سنگدلان گفتند: _ اى كاش قاصدى نزد عبداللّه بن ابى (منافق مشهور) مى فرستاديم تا از ابوسفيان براى ما امان بگيرد؟!

دين يا پيامبر! (173)

_ و گفتند: اى مردم محمد كشته شد! برگرديد به سوى قوم خود، قبل از آنكه دشمنان شما را بكشند! انس بن نضر چنين اظهار داشت:

_ اى ق__وم اگر هم پيغمب__ر كشته شده باش__د، خداى او كشت__ه نش_ده اس__ت! بجنگيد براى آن چ__ه كه محم__د مى جنگيد!» (1)

آن پيشنهاد امرى بود كه خداى سبحان به عل_م و حكمت خود بر خلاف آن فرمان رانده بود و وحى الهى هم بر خلاف آن ن_ازل شده ب__ود.

و نيز كشف مى كند كه آن امر، امر مهمى بوده است، كه بيم آن مى رفته كه اسباب ظاهرى بر وفق آن مساعدت نكند، و بر عكس، برخلاف آن كمك كند، مگر آن كه خدا بخواهد جلوى آن اسباب را بگيرد، لذا رسول اللّه صلى الله عليه و آله مأمور شده است از جانب كفار نسب__ت به خواهش شان خوددارى كن__د، و آن چه به او وح__ى شده متابع__ت نمايد، و از كس_ى نه_راسد و ب_ر خ_داى ب_زرگ ت_وك_ل نم_اي__د!

در روايات اسلامى، در مجمع البيان، چنين آمده كه:

(176) جنگ هاى صدر اسلام

_ اين آيات درباره ابى سفيان بن حرب، اكرمه بن ابى جهل، و ابى الاعور سلمى نازل شده است، كه وقتى جنگ احد تمام شد، از رسول خدا صلى الله عليه و آله امان گرفتند و سپس به مدينه آمدند و بر عبداللّه بن ابى (منافق مشهور مدينه) وارد شدند، و آن گاه به وسيله ميزبان خود از رسول اللّه صلى الله عليه و آله رخصت خواستند تا با آن جناب گفتگو كنند. بعد از كسب اجازه به اتفاق ميزبان و عبداللّه بن سعيد بن ابى سرح، و طعمه بن ابيرق، به خدمت آن جناب رفتند و گفتند: يا محمد! تو دست از خدايان ما بردار و «لات و عُزّى و مَنات» را ناسزا مگو، و چون ما معتقد باش كه اين خدايان شفاعت مى كنند كسى را كه آن ها را بپرستد، ما نيز دست از پروردگار تو برمى داريم!

اين سخن بر رسول اللّه صلى الله عليه و آله گران آمد. عمربن خطاب گفت: يا رسول اللّه اجازه بده

تا هم اكنون گردنشان را بزنيم. فرمود: من به ايشان امان داده ام، ناگزير دستور داد تا از مدين_ه بيرونشان كنند.

وقايع بعد از جنگ احد (177)

كفار مورد اشاره در آيه عبارت بودند از: ابوسفيان و ابو اعور سلمى و عكرمه از مك_ه، و منافقين م__ورد اشاره عبارت بودن__د از: ابن ابى، ابن سعيد، و طعمه، از مسلمانان منافق مدينه.

خداوند تعالى در قرآن شريف در اشاره به مورد بالا مى فرمايد: «ما جَعَلَ اللّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فى جَوْفِه...،» (4 / احزاب) كسى بين دو اعتقاد مخالف و دو رأى متناقض را ممكن نيست جمع كند، و به هردو معتقدباشد توحيدوشرك در يك قلب جمع نمى شود!! (1)

1 ال_ميزان ج: 32، ص: 119.

(178)

به منظور ايجاد نفاق و اختلاف بين مؤمنين جعل مى شد، و مؤمنين ضعيف الايمان بدون تدبر و بينايى، اين خبر را پخش مى كردند، و در نتيجه اراده مؤمنين تضعيف مى شد، ولى خداوند متعال مسلمانان را از پي_روى افرادى كه اين اخب_ار را به منظور رسوا كردن مؤمنين مى آوردند، حفظ فرمود.

آي__ه منطبق ب__ر قضي__ه «ب___در صغ__رى» است كه در س__وره آل عم__ران ني__ز بعد از ش_رح تاري_خ جن__گ اح_د از آن سخ_ن رفت__ه اس__ت.

(بعد از جنگ احد، ابوسفيان مسلمانان را وعده جنگ و مقابله مجدد در بدر داده بود، ولى بعد از آن كه شنيد پيامبر با نيروى خود بدان منطقه عازم شده، از وعده خود خلاف كرد، و به جنگ نيامد. اين جنگ را «بدر صغرى» نام داده اند.)

اين ج__ا صحبت از ارجاع اخب__ار ترس يا امنى است كه بين مردم منتشر شده است،

جنگ روانى عليه اسلام (181)

و خداى تعالى دستور مى فرمايد اين اخب__ار را به پيغمب_ر و زمامداران خ__ود ارجاع كنند، ت__ا آن ه_ا استنب__اط كنند، و صحت و سق__م اخبار را براى م__ردم بازگ__و كنن__د.

مؤمنين به واسطه پخش اخبار در خطر گمراهى بودند و اين خطر چيزى جز خطر مخالفت با پيغمبر نبود، چون اين آيات درباره وجوب پيروى از پيغمبر سخن مى گويد، و مؤيد مطلب آن كه در ادامه آيات خداى تعالى پيامبر گرامى خود را امر به قتال مى فرمايد ولو آنك_ه تنها ش__ود، و بدون هيچ ي___اور و ي__ارى بماند!

موضوع از اين قرار بود كه ابوسفيان شخصى به نام نعيم بن مسعود الاشجعى را به مدينه فرستاد تا خوف و وحشت را بين مردم بسط دهد و آنان را از رفتن به بدر منصرف و دلسرد

سازد. نعيم به مؤمنين خبر مى داد كه ابوسفيان جمعيت ها گردآورده و لشكرها تجهيز كرده، بايد از ايشان بترسيد، و خود را در ميدان جنگ عمومى و كشتار

(182) جنگ هاى صدر اسلام

نيندازيد! اين حرف در دل هاى مردم تأثير مى كرد، و از اين كه به وعده گاه خود در بدر بروند تعلل مى كردند، و غير از پيغمبر و پاره اى از نزديكان خصوصى حضرت كسى از تأثير اين حرف ها سالم نمانده بود. مردم جز يك عده قليل همگى متزلزل شده بودند، ولى بعدا به همين عده كم پيوستند، و به ميدان جنگ رفتند.

آيات ق__رآن شريف دست__ور الهى را بر پيامب__ر گ__رامى خ_ود چني__ن نق_ل مى كند:

_ «اگر مردم در امر جهاد تعلل و سنگينى كنند، تو خودت به مقابله بپرداز! و براى تو سخت نباشد كه آنان تث_اقل كرده و با امر خدا مخالفت كرده اند، چون تكليف ديگران متوجه تو نيست! تكليف خود تو متوجه توست نه تكليف ديگران! و فقط وظيفه اى كه در قبال ديگران دارى اين است كه آنان را وادار كنى و ترغيب نمايى. پس خودت شروع به جنگ كن، و مؤمنين را نيز تحريض نما! اميد است كه خداوند شدت و يأس كافران را بازدارد!» (84 / نساء)

جنگ روانى عليه اسلام (183)

اين آيه دلالت دارد بر اين كه خداوند متعال مردم سنگين و تعلل كننده را خيلى سرزنش كرده است، زيرا سنگينى مردم به جايى رسيده كه خدا پيغمبرش را امر مى كند تا خودش به تنهايى اقدام به جنگ نمايد، و از اين مردم سنگين و كند رو بگرداند، و اصرار نكند كه آن ها دعوتش را اجابت كنند، بلكه آنان را به حال خود واگذارد،

و دل بر ايشان تنگ ندارد، زيرا تكليفى جز اين ندارد كه وظيفه خودش را انجام دهد، و مؤمنين را تحري_ض و تشويق كند، هر كه خواست فرمان برد و هر كه نخواست نبرد! (1)

از يك نفر بوده است. همين معن__ى تأييد مى كن__د كه اين آي__ات مرب__وط به تعقيب__ى است ك__ه پيغمب__ر صلى الله عليه و آله با اصح_اب خ__ود بع_د از جن__گ اح__د از مشركي__ن نم_وده اس__ت.

در روايات اسلامى، در تفسير قمى، آمده كه پيغمبر مسلمين را به سوى ميعادگاهى

(186) جنگ هاى صدر اسلام

كه ابوسفيان، پس از جنگ احد، معين كرده بود، كوچ داد، و شيطان پيروانى را كه در ميان مردم داشت وسوسه نمود تا با تبليغات مسموم خود روحيه مسلمين را تضعيف نمايند و آن ها را بترسانند. تبليغات شروع شد و چنين گفتند كه به ما خبر رسيده كه عده اى از مردم مى خواهند بر شما بتازند و شما را غارت كنند، بترسيد! بترسيد! ولى خداوند تعالى مسلمين را از تأثير اين تبليغات ترس آور حفظ فرمود و لذا مسلمين دعوت خدا و رسول را اجابت نمودند، و براى رسيدن به ميعادگاه همراهى پيغمبر را كرده و با كالاهايى از شهر خارج شدند، و اظهار داشتند كه اگر ابوسفيان را در ميعادگاه ديديم كه به مقصود نايل شده ايم و اگر هم او را نديديم كالاى خود را مى فروشيم! (بدر در آن زمان در واقع يك مركز تجارى بود كه همه ساله مردم براى خريد و فروش به آن جا مى رفتند.)

غزوه جيش سويق (187)

مسلمين به بدر رسيدند، ولى نه ابوسفيان و نه ياران او هيچكدام به ميعادگاه نيامده بودند. در اين هنگام «ابن حمام» بر پيغمبر و اصحابش گذر كرد و پرسيد: كه اين ها كيانند؟ گفتند: پيغمبر خدا و يارانش كه در اين جا به انتظار ابوسفيان و ياران قرشى او مى باشند. ابن حمام از آن جا بگذشت و به قريش برخورد نمود، و آنان

را از جريان مستحضر ساخت. ابوسفيان مرعوب شده و به سوى مكه برگشت، و پيغمبر نيز با تفضلات الهى به مدينه مراجعت فرمود.

اي__ن غ__زوه را «غزوه جي__ش سوي__ق» گويند، و در م__اه شعبان از سال سوم هج_رت اتف__اق افتاده است. مسلمين لشكر ابوسفيان را كه مق__دارى سويق (آرد) با خود داشتن__د، از روى تمسخ__ر و استه_زاء «جيش سويق يا لشكر آرد» نام نهادند.(1)

1 الميزان ج: 7، ص: 110.

(188) جنگ هاى صدر اسلام

(189)

تشكيل داده و

ذكر تاريخ جنگ خندق در قرآن (191)

مسلمانان را از بالا و پايين احاطه كرده بودند، با اين حال خداى تعالى باد را بر آنان مسلط كرد، و فرشتگانى فرستاد تا بيچاره شان كردند.

(192) جنگ هاى صدر اسلام

كه گفتند: خانه هاى ما در و پيكر محكمى ندارد! در حالى كه چنين نبود، و منظورى جز فرار نداشتند، به شهادت اين كه اگر دشمن از هر سو بر آنان در خانه هايشان در آيد و بخواهد اينان دست از دين بردارند، جز اندكى، بدون درنگ از دين بر مى گردند! در حالى كه قبلاً با خدا عهد بستند، كه پشت به خدا و دين نكنند! و خدا از عهد خود بازخواست خواهد كرد!!

بگو، به فرضى هم كه از مرگ يا كشته شدن فرار كنيد، تازه جز اندكى زندگى نخواهي__د كرد، بگو، آن كيس__ت كه شما را از خ__دا، اگر بدى شما را بخواهد، نگه دارد؟

نقش منافقين در جنگ احزاب (195)

و يا جلو رحم__ت او را، اگر رحمت شما را بخواهد، بگي__رد؟ نه! به غير خ__دا، ولىّ و ياورى براى خود نخواهند جست! و بدانند كه خدا شناخت چه كسانى از شما امروز و ف_ردا كردند، و چ_ه كسانى بودند كه ب_ه برادران خود گفتند:

_ نزد ما بياييد و به جنگ نرويد! اين ها جز اندكى به جنگ حاضر نمى شوند! آنان نسبت به جان خود بر شما بخل مى ورزند، به شهادت اين كه وقتى پاى ترس به ميان مى آيد، ايشان را مى بينى كه وقتى به تو نگاه مى كنند، مانند كسى كه به غشوه مرگ افت__اده، و حدقه هايش__ان مى چرخ__د، ولى چ__ون ترس تم__ام ش__ود، با زبان هاي__ى تيز به شما طعنه مى زنند، و در خير رساندن بخيلانند!

ايشان ايمان نياورده اند و خدا هم اعمال نيك آن ها را حبط و باطل كرده است! و اين براى خدا آسان است! پنداشتند احزاب هنوز نرفته اند، و اگر هم برگردند، دوست

(196) جنگ هاى صدر

اسلام

مى دارند اى كاش به باديه رفته بودند، و از آن جا جوياى اخبار مى شدند. و به فرضى هم كه در ميان شما باشند، جز اندكى قتال نمى كنند. در حالى كه شما مى توانستيد به رسول اللّه صلى الله عليه و آله به خوبى تأسى كنيد، و اين وظيفه هر كسى است كه اميد به خدا و روز جزا دارد، و بسيار ياد خدا مى كند!» (12 تا 21/احزاب)

و رسول را

(198) جنگ هاى صدر اسلام

فريب خواندند. اين وعده به نظر مى رسد همان وعده فتح و غلبه اسلام بر همه اديان است كه در كلام خداى تعالى فراوان آمده است.

در روايات نيز آمده كه منافقين گفته بودند: محمد صلى الله عليه و آله به ما وعده مى دهد كه شهرهاى كسرى و قيصر را براى ما فتح مى كند با اين كه جرأت نداريم در خانه خود تا كنار آب برويم!؟ همين منافقين بودند كه به نقل قرآن شريف، وقتى احزاب را ديدند به اهل مدينه گفتند كه يا اهل يثرب شما در اين جا مقام نداريد و ناگزير بايد برگرديد. يعنى معنى ندارد كه در اين جا بمانيد و اقامت كنيد چون در مقابل لشكريان مشركين تاب نمى آوري_د و ناگزير بايد برگرديد!

سپ__س، خ_داى تعال__ى از گ_روه ديگ__ر حك_ايت ك__رده ك__ه در دل بيم__ارى دارند و ايمانشان سس__ت است. از رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله اجازه مراجعت خواستند و بهانه

تعريف قرآن از مقاومت مؤمنين و روحيه مسلمانان (199)

كردند كه خانه هاى ما در و ديوار درستى ندارد و ايمن از آمدن دزد و حمله دشمن نيستيم. در جواب اين ها مى فرمايد:

_ «اين ها دروغ مى گويند، خانه هايشان بدون در و پيكر نيست، بلكه منظورشان از اين بهانه ها جز فرار از جهاد نيست!» (13 / احزاب)

اين عده تا آن جا پايدارى در دين دارند كه آسايش و منافعشان از بين نرود، و اما اگر با هجوم دشمن منافعشان در خطر بيفتد، و يا پاى جنگ به ميان بيايد، ديگر پايدارى نمى كنند و بدون درنگ از دين برمى گردند. خداوند متعال بى فايده بودن گريز آن ها از جنگ را به عنوان خلاصى و زنده ماندن تخطئه مى كند و مى فرمايد:

_ «بگ__و، اگر از مرگ

يا قتال فرار كنيد اين فرار سودى به حالتان ندارد، و جز مدت كوتاهى زنده نمى مانيد، براى اين كه هر كسى بايد روزى بميرد، و هر نفس كشى اجلى معين و

(200) جنگ هاى صدر اسلام

حتم__ى دارد، كه حتى يك ساع__ت عقب يا جلو نمى افتد، پس فرار از جنگ در تأخير اجل هي__چ اثرى ن__دارد! _ به فرض__ى ه__م كه ف__رار از جن__گ در تأخي__ر اجل مؤث__ر شد، ت__ازه چه ق__در زندگ__ى مى كني__د؟ در چني__ن فرض__ى ت__ازه بهره مندى ت__ان از زندگى بسي__ار كوتاه و ان__دك است، چون بالاخ__ره تم__ام مى ش__ود.» (16 / احزاب)

خ_داى تعال_ى بعد از ي_ادآورى موضوع اجل و ميزان بهره بردارى از عمر مى فرمايد:

_ خير و شر همه تابع اراده خداست و بس! هيچ سببى از اسباب از نفوذ اراده خدا جلوگي__ر نمى شود، و هيچ كس آدم__ى را از اراده خ__دا، اگر به شر تعل__ق گرفت__ه باش__د، نگه نمى دارد، پس ح__زم و احتياط اين را اقتض__ا مى كند كه انس__ان توكل به خدا كرده و امور خ_ود را ب_ه او محول كند!

خداى متعال مسلمانان و پيامبر اسلام را از احوال منافقين خبر مى دهد كه چگونه

تعريف قرآن از مقاومت مؤمنين و روحيه مسلمانان (201)

سعى درجلوگيرى ازشركت مسلمانان در جهادمى كردند و مسلمانان راتشويق مى كردند كه به جاى رفتن به جبهه پيش آن ها بروند.

خداوند تعالى مى فرمايد كه منافقان از شدت ترس هنوز گمان مى كنند كه احزاب، يعنى لشكريان دشمن، فرار نكرده اند، و اگر بار ديگر بعد از فرارشان برگردند منافقين دوست دارند از مدينه بيرون شوند و در باديه منزل گزينند و از آن جا اخبار مربوط به شكست مسلمانان را به دست آورند. مى فرمايد: به فرضى هم كه به باديه نروند و در بين شما

مسلمانان بمانند، آن ها قتال نمى كنند مگر اندكى، و براى خالى نب_ودن عريضه، والاّ بودن منافقان ب_ا شما فائده زيادى براى شما ندارد!

خداون__د متعال روى سخ__ن را به طرف مسلمان__ان برگرداني__ده و مى ف_رم__اي__د:

_ «لَقَدْ كانَ لَكُمْ فى رَسُولِ اللّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ...!» (21 / احزاب)

(202) جنگ هاى صدر اسلام

يعنى يكى از احكام رسالت رسول خدا صلى الله عليه و آله و ايمان آوردن شما، اين است كه به او تأسى كنيد، هم در گفتارش و هم در رفتارش! و شما مى بينيد كه او در راه خدا چه مشقت هايى را تحمل مى كند، و چگونه در جنگ ها حاضر مى شود و جهاد مى كند، آن ط__ور كه بايد جه__اد كن_د و شم__ا نيز بايد از او پيروى كنيد!

خدا كشته شدند، و بعضى منتظر رسيدن اجل خود هستند.

_ اينان از قول خود و عهدى كه بسته بودند هيچ چيز را تبديل نكردند، و خدا نيز مؤمنينى را كه به عهد خود وفا كردند، به سبب وفايشان پاداش مى دهد!» (23/احزاب)

(204) جنگ هاى صدر اسلام

سرانجام خداى تعالى كفار را با اندوه و خشمشان برگردانيد، در حالى كه به هيچ آرزوي__ى نرسيدند، و كارى كرد كه مؤمنين هيچ احتياجى به جنگ و قتال پيدا نكردند، خدا قوى بر اراده خ_ويش، و عزي__زى است كه هرگز مغلوب نمى شود!

اما در اين جنگ، خداوند متعال آن هايى را هم كه مشركين را عليه مسلمانان يارى مى كردند، يعنى بنى قريظه را كه از اهل كتاب و يهودى بودند از بالاى قلعه هايشان پايين آورد، و ترس را در دل هايشان افكند، چنان كه عده اى را كه همان مردان جنگى دشمن باشد به دست مسلمانان به هلاكت رسانيد، و جمعى را كه عبارت بودند از زنان و كودكان دشمن اسير مسلمانان كرد، و بعد از كشته شدن و اسارت آنان، اراضى و ام__لاك و خ__ان__ه و ام__والشان، و سرزمينى را كه مسلمانان تا آن روز قدم در آن ننهاده بودند، به ملك آنان درآورد! (1)

مِنَ الْمُؤْمِنينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدوُا اللّهَ عَلَيْهِ (205)

كتابيد، آن هم كتاب اول «تورات»، شما بگوييد

1 ال_مي_زان ج: 32، ص: 137.

(206) جنگ هاى صدر اسلام

آيا دين ما (جاهليت) بهتر است يا دين محمد؟ يهوديان گفتند كه البته دين شما بهتر است و شم_ا به ح_ق ن_زديكتر از اوئيد!

در اين باره آي_ه زير نازل شد:

_ «آيا نمى بينى كسانى را كه مختصر بهره اى از علم كتاب داشتند به جبت و طاغوت ايمان آوردند، و به كفار گفتند مذهب شما به هدايت نزديك تر از مذهب آن هايى است كه ايمان آورده اند... _ وَ كَفى بِجَهَنَّمَ سَعيرا!» (51 تا 55 / نساء)

و به هر حال قري__ش از اين سخن يهودي__ان سخت خوشحال شدند و دعوت آن ها را ب__ا آغ__وش ب_از استقب__ال كردن__د و براى جن__گ ب__ا مسلمي_ن به جمع آورى نف__رات و تجهي__زات پرداختن__د.

از آن سو شنيدند كه يهوديان نامبرده از مكه بيرون شده و مستقيما به غطفان

تاريخ جنگ خندق در روايات اسلامى (207)

رفته اند، و مردم آن جا را نيز به جنگ با رسول خدا صلى الله عليه و آله دعوت كرده و گفته اند كه اگر شمابپذيريدمانيزباشماخواهيم بود،هم چنان كه اهل مكه نيز با ما در اين باره بيعت كردند.

و غطفان هم سوگند بودند.

از س__وى ديگ__ر، ق__ري__ش ه__م به جمع__ى از قبيل__ه بنى سلي__م نامه نوشته ب__ودن__د و آن ه__ا نيز به س__رك__ردگى اب__والاع__ور سلم__ى به مدد قريش شتافتند.

حفر خندق و اقدامات دفاعى مسلمانان

همين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از جريان باخبر شد، خندقى در اطراف مدينه حفر كرد. آن كسى كه چنين پيشنهادى را به آن حضرت كرده بود، سلمان فارسى بود، كه تازه به اسلام گرويده بود. اين اولين جنگ از جنگ هاى اسلامى بود كه سلمان در آن شركت مى كرد و اين وقتى بود كه سلمان از بردگى آزاد شده بود.

سلم__ان به رس__ول اللّه صلى الله عليه و آله عرضه داش__ت: يا رسول اللّ__ه! ما وقتى در بلاد

رسول اللّه صلى الله عليه و آله جريان را بگو كه آيا چه دستور مى فرمايد، آيا آن را رها كنيم يا نه؟ چون چيزى به كف خندق نمانده است، چون ما دوست نداريم از نقشه اى كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله به ما داده تخطى كنيم. سلمان از خندق بالا آمد و جريان را به رسول اللّه صلى الله عليه و آله كه در آن ساعت در قبه اى قرار داشت باز گفت، و عرضه داشت: يا رسول اللّه! سنگى گرد و سفيد در خندق نمايان شده كه همه وسايل آهنى ما را شكست و خود كمترين تكانى نخورد و حتى خراشى هم بر نداشت، نه كم و نه زياد، حال چه دستور مى فرماييد عمل كنيم؟

رسول خدا صلى الله عليه و آله به اتفاق سلمان به داخل خندق پايين آمد و كلنگ برگرفت و ضرب__ه اى به سنگ فرود آورد، و از سنگ جرقه اى برخاست كه دو طرف مدينه از نور آن روش__ن شد، گوي__ى كه چراغ__ى در دل ش__ب بسي__ار تاري_ك، روشن كرده باشند.

(212) جنگ هاى صدر اسلام

رس__ول اللّه صلى الله عليه و آله تكبيرى گفت و به دنبال تكبير آن جناب همه مسلمانان تكبير گفتن__د. (آن جناب در تم__ام جنگ ها در هنگام فت__ح و پيروزى چني__ن تكبيرى را به زبان ج__ارى مى ساخت.) بار دوم ضربت__ى زد و برقى ديگ__ر از سنگ برخاس__ت، و بار س__وم نيز ضربتى زد و برقى ديگر خاست!

سلمان عرضه داشت: پدر و مادرم فدايت، اين برق ها چيست كه مى بينم؟ فرمود: _ اما اولى نويدى بود مبنى بر اين كه خداى عزوجل به زودى يمن را براى من فتح خواهد ك__رد. و ام_ا دومى نوي__د مى داد كه خداون__د متعال ش__ام و مغرب را برايم فتح مى كند، و ام__ا سوم__ى نوي__دى

بود كه خ__داى تعال__ى به زودى ش__رق را براي_م فت__ح مى كند!

مسلمانان بسيار خوشحال شدند، و حمد خدا بر اين وعده راست گفتند! راوى سپس مى گويد كه وقتى احزاب يكى بعد از ديگرى رسيدند. از مسلمانان، آن ها كه مؤمن واقعى

حوادث حفر خندقى (و مقام سلمان فارسى) (213)

بودند، وقتى لشكرها بديدند گفتند:

_ اين همان وعده اى است كه خدا و رسول او به ما دادند، و خدا و رسول راست گفتند!

ولى آن ها كه ايمان واقعى نداشتند و منافق بودند، گفتند: _ هيچ تعجب نمى كنيد از اين كه اين مرد به شما چه وعده هاى پوچى مى دهد و به شما مى گويد كه من از مدينه قصره__اى حيره و مداي__ن را ديدم. و به زودى اين ب__لاد براى شم__ا فتح خواهد شد، آن گاه شما را وا مى دارد كه از ترس دشمن دور خود خندق بكنيد، و شما هم از ترس ج_رأت نداريد دست ب_ه آب برويد!

(214) جنگ هاى صدر اسلام

تا سرى به خانه بزنم. بعد از

وضع معيشتى مسلمانان در زمان جنگ خندق (215)

كس__ب اج__ازه به خانه آمدم و از همسرم پرسيدم كه آيا هيچ طعامى در خانه داريم؟ گفت: تنه_ا ص_اعى ج_و و يك م_اده بز داريم!

دستور دادم جو را دستاس و خمير كند و من خود ماده بز را سر بريدم و پوستش را كندم و به همسرم دادم و خود شرفياب حضور رسول اللّه صلى الله عليه و آله شدم و ساعتى در خدمتش نشستم و دوباره اجازه گرفتم و به خانه آمدم و ديدم كه خمير و گوشت درست شده است. باز نزد آن جناب برگشتم و عرض كردم: يا رسول اللّه! ما طعامى تهيه كرده ايم. شما با دو نفر از اصحاب تشريف بياوريد!

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: _ چه قدر غذا تهيه كرده اى؟ عرض كردم: _ يك من جو و يك ماده بز! پس آن جناب به تم_امى مسلمانان خط_اب كرد: _ برخي_زيد برويم منزل جابر!

من از خجالت به حالى افتادم كه جز خدا كسى نمى داند. و با خود گفتم: خدايا اين

(216) جنگ هاى صدر اسلام

هم_ه جمعيت كج_ا و يك م_ن نان جو و يك ماده بز؟

پس به خانه رفتم و جريان را گفتم كه الان رسوا مى شويم! رسول خدا صلى الله عليه و آله تمامى مسلمانان را مى آورد. زن گفت: آيا از تو پرسيدند كه طعامت چه قدر است؟ گفتم: بله، پرسيدند و من هم جواب دادم. زن گفت: پس هيچ غم مخور كه خدا و رسولش به وضع داناترند! چون تو گفته اى كه تو چه قدر تدارك دارى! از گفته زن اندوه شديدى كه داشتم برطرف شد. در همين بين رسول اللّه صلى الله عليه و آله وارد خانه

شد و همسرم فرمود كه تو تنها چونه به تنور بزن و گوشت را به من واگذار!

زن مرتب چونه مى گرفت و به تنور مى زد و چون پخته مى شد به رسول اللّه صلى الله عليه و آله مى داد و آن جناب آن ها را در ظرفى تريد مى كرد و آب گوشت روى آن مى ريخت و به اي__ن و آن مى داد. اين وض__ع را هم چن__ان ادام__ه داد تا تمام___ى مردم سي__ر شدند. در

وضع معيشتى مسلمانان در زمان جنگ خندق (217)

آخ_ر ت_ن_ور و دي_گ پ_رت_ر از اول_ش ب___ود!

آن گ__اه رسول خ__دا صلى الله عليه و آله به همس__ر جابر فرم__ود: خودت بخ__ور و ب__ه همسايگ__ان هدي__ه ب_ده! ما خوردي__م و به تمام__ى اقوام و همسايگ__ان هدي__ه دادي__م!

در به رويم بگشا تا برايت تعريف كنم. گفت: من اين كار را نخواهم كرد. حى گفت: از ترس اين كه قاشقى از آشت را بخورم در به رويم باز نكردى؟

با اين سخن كعب را به خشم در آورد، و ناگزير كرد در را باز كند. پس حى گفت: واى بر تو اى كعب! من عزت دنيا را برايت آورده ام. من دريايى بى كران آبرو برايت تهيه ديده ام. من قريش را با همه رهبرانش و غطفان را با همه سرانش برايت آورده ام. با من

(220) جنگ هاى صدر اسلام

پيمان بسته اند كه تا محمد را مستأصل و نابود نكنند دست بر ندارند. كعب گفت: ولى به خدا سوگند يك عمر ذلت برايم آورده اى، و يك آسمان ابر بى باران و فريبگر برايم آورده اى، ابرى كه آبش را جاى ديگر ريخته و براى من فقط رعد و برق توخالى دارد. برو، و مرا با محمد بگذار! من هرگز عليه او عهدى نمى بندم، چون از او جز صدق و وفا چيزى نديده ام.

اين مشاجره هم چنان ادامه يافت و حى مثل كسى كه بخواهد طناب در بينى شتر بيندازد و شتر امتناع ورزد، و سر خود را بالا گيرد، تلاش همى كرد تا آن كه بالاخره موفق شد كعب را بفريبد، اما با اين عهد و ميثاق كه اگر قريش و غطفان نتوانستند به محمد دست يابند، حى وى را با خود به قلعه خود ببرد تا هر چه بر سر خودش مى آيد بر سر او نيز بيايد، با اين شرط كعب عهد خود را با رسول اللّه صلى الله عليه و آله شكست، و از آن عهد و آن سوابق كه با رسول اللّه صلى الله عليه و آله

داشت، بيزارى جست.

عهدشكنى يهود بنى قريظه (221)

چون خبر عهدشكنى كعب به رسول اللّه صلى الله عليه و آله رسيد، سعدبن معاذ بن نعما بن امرء القيس كه يكى از بنى عبدالاشهل، و در آن روز رئيس قبيله اوس بود، به اتفاق سعدبن عباده، يكى از بنى ساعدة بن كعب بن خزرج، رئيس خزرج در آن ايام، و نيز عبداللّه بن رواحه و خوات بن جبير را نزد وى فرستاد تا ببيند اين خبر كه به ما رسيده، صحيح است يا نه؟ و در صورتى كه خبر صحيح باشد و كعب عهد را شكسته بود، در مراجعت به مسلمانان نگويند زيرا اگر به مسلمانان بگويند دچار سستى مى شوند، بلكه تنها به خ__ود آن حضرت بگويند، آن هم با كناي__ه تا مردم بويى نبرن__د، و اگر دروغ بود و كعب هم چن__ان بر سر پيمان خ_ود وفادار بود خبرش را علنى در بين مردم انتشار دهند.

اين سه تن به قبيله بنى قريظه رفتند و با كعب رئيس قبيله تماس گرفتند و ديدند كه

(222) جنگ هاى صدر اسلام

انحراف بنى قريظه از رسول اللّه صلى الله عليه و آله بيش از آن مقدارى است كه به اطلاع آن جناب رسانده اند، و مردم قبيله صريحا به فرستادگان آن جناب گفتند كه هيچ عهد و پيمانى بين ما و محمد نيست! سعدبن عباده به ايشان بد و بى راه گفت و آن ها هم به وى گفتند. سعدبن مع__اذ به ابن عباده گف__ت كه اين حرف ها را ول كن__د زيرا بين ما و ايش_ان رابط__ه سخت ت__ر از ب_د و بى راه گفت__ن اس_ت، يعنى بايد جوابش_ان را با شمشي__ر داد.

آن گاه به پيش رسول اللّه صلى الله عليه و آله برگشتند و گفتند: «عضل و القاره!» (اين

دو اسم نام دو نفرند كه در جنگ «برجيع» با چند نفر از اصحاب رسول اللّه صلى الله عليه و آله به سركردگى جنيب بن عدى نيرنگ كردند.) و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

_ اللّ_ه اكب_ر! اى گ_روه مسلم_ان_ان ب_ر شم_ا م_ژده ب_اد!

در اين هنگام بلا و ترس بر مسلمين چيره گشت و دشمنان از بالا و پايين احاطه شان

عهدشكنى يهود بنى قريظه (223)

كردند به طورى كه مؤمنين در دل خيال ها كردند، و منافقين نفاق خود را بر زبان اظهار كردند!

از مسلمانان رفتند و از عبور بقيه لشكر دشمن از آن نقطه جلوگيرى كردند. در آن جا سوارگان دشمن، كه يكى از آن ها عمروبن عبدود بود با على عليه السلام و همراهانش روبه رو شدند.

باز پيامبر اجازه نداد. بار سوم عمروبن عبدود شروع به رجزخوانى كرد كه _ من از بس رو در روى جم__ع شما فرياد «هَلْ مِنْ مُبارِز؟» زدم صداى خود را كر ساختم و كسى پاسخم نگفت، و من هم چنان در موقف__ى كه شجاعان هم در آن موقف دچار وحشت مى شوند با كمال جرأت ايستاده و آماده جنگ هستم! راستى سخاوت و شج_اعت در جوانمرد بهترين غريزه هاست!

اين بار نيز على عليه السلام از بين صفوف مسلمين برخاست و اجازه خواست تا به نبرد او برود. حضرت فرمود: آخر او عمرو است! عرضه داشت: هرچند كه عمرو باشد! پس اجازه اش داد و آن جناب به سويش شتافت.

ابن اسح_اق مى گويد: عل_ى عليه السلام وقتى به طرف عم_رو مى رفت اين رجز را مى خواند:

(228) جنگ هاى صدر اسلام

_ «عجله مكن! كه پاسخگوى فريادت، مردى آمد كه هرگز زبون نمى شود! مردى كه نيتى پاك و صادق دارد، و داراى بصيرت است! صدق است كه هر رستگارى را نجات مى بخشد! من اميدوارم نوحه سرايان را كه دنبال جنازه ها نوحه مى خوانند، به نوحه سرايى در مرگت برانگيزم، آن هم با ضربتى كوبنده، كه اثر و خاطره اش در همه جنگ ها باقى بماند!»

(در اين جا غرور به خود راه نداد و چون دلاوران ديگر خدا را فراموش نكرد، و نفرم_ود: من چنين و چنان مى كنم، بلكه فرم_ود _ اميدوارم چنين كنم)

عمرو وقتى از زير آن روپوش آهنى اين رجز را شنيد، پرسيد: تو كيستى؟ فرمود: م_ن عل_ى هست_م! پ_رسي_د: پس_ر عب_د من_اف_ى؟ ف_رم_ود:

_ پسر ابوطالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد منافم!

عمرو گفت: _ اى برادرزاده، غير از تو كسى مى آمد كه سالارتر از تو مى بود، از

على، تنها داوطلب مبارزه با

عمروبن عبدود (229)

عموهايت، چون من از ريختن خون تو كراهت دارم! على عليه السلام فرمود:

_ و لكن به خدا سوگند من هيچ كراهتى از ريختن خون تو ندارم!

عمرو از شنيدن اين پاسخ سخت خشمناك شد، و از اسب فرود آمد و شمشير خود را از غلاف كشيد، شمشيرى كه چون شعله آتش بود، و با خشم به طرف على حمله ور ش__د. على عليه السلام با سپ__ر خود به استقبال__ش رفت و عمرو شمشير خود را بر سپر او ف__رود آورد و دو نيم_ش ك_رد، و از شك___اف آن ف_رق س__ر آن جن__اب را هم شكاف__ت.

عل__ى عليه السلام شمشير خ_ود را بر رگ گ_ردن او ف_رود آورد و ب_ه زمين__ش ان__داخ__ت!

در روايت حذيفه آمده است كه على عليه السلام پاهاى عمرو را با شمشير قطع كرد و او به پشت به زمين افتاد، و چون در اين گير و دار غبار غليظى برخاسته بود، هيچ يك از دو لشكر نمى دانستند كه پيروز كدام يك از آن دو نفرند، تا آن كه بانگ على به تكبير

(230) جنگ هاى صدر اسلام

«الله اكبر» بلند شد، و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

_ به آن خدايى كه جانم در دست اوست، على اورا كشت!

اولين كسى كه به سوى گرد و غبار دويد عمربن خطاب بود، كه رفت و برگشت و گفت: يا رسول اللّه! عمرو را كشت!

پس على عليه السلام سر از بدن عمرو جدا كرد و نزد رسول اللّه صلى الله عليه و آله آورد، در حالى كه روي__ش از شكران__ه اي_ن موفقي_ت چون ماه مى درخشي_د. رس__ول اللّه به وى فرم__ود:

_ «اى على! بشارت باد تو را كه اگر عمل امروز تو در يك كفه ميزان، و عمل تمامى امت در كفه ديگر

گذاشته شود، عمل تو سنگين است، زيرا هيچ خانه اى از خانه هاى شرك نماند مگر آن كه مرگ عم__رو خوارى را در آن وارد كرد، هم چنان كه هيچ خانه اى از خانه هاى اسلام نم_اند مگر آن كه با كشتن عمرو عزت را در آن داخل كرد!»

على، تنها داوطلب مبارزه با عمروبن عبدود (231)

كه منش فرستادم، و من ابن عرفه ام! تير شاهرگ دست سعد را پاره كرد و سعد او را نفرين

فرار دشمن از خندق (233)

كرد و گفت: خدا رويت را با آتش آشنا سازد! بار الها! اگر از جنگ با قريش چيزى باقى گذاشته اى مرا هم باقى گذار تا به جهادى قيام كنم كه محبوب ترين جهادها در نظر تو باشد، و با مردمى كه پيامبر تو را اذيت كردند و تكذيب نمودند و از وطنش بيرون كردند، آن طور كه دلم مى خواهد بجنگم، و اگر ديگر جنگى بين ما و آن ها باقى نگذاشته اى همين بريده شدن رگ مرا شهادت من قرار بده، و مرا نميران تا آن كه چشمم را از بنى قريظه روشن كنى!

آن ها آمده اند و به شما وارد شده اند. اگر فرصتى به دست آورند آن را غنيمت مى شمارند و اگر فرصتى نيافتند و شكست

اختلاف در لشكر دشمن (235)

خوردند به شهر و ديار خود بر مى گردند و شما را در زير چنگال دشمنتان تنها مى گذارند، و شما هم خوب مى دانيد كه حريف او نيستيد، پس بياييد و از قريش و غطفان گروگان بگيريد، آن هم از بزرگان ايشان، تا بدين وسيله وثيقه اى به دست آورده باشيد كه شما را تنها نگذارند. بنى قريظه اين رأى را پسنديدند.

از سوى ديگر به طرف لشك_ر قريش روانه شد و نزد ابوسفيان و اشراف قريش رفت و گفت: اى گروه قريش! شما واقفيد كه من دوستدار شمايم، و از محمد و دين او فاصله گرفته ام. اينك آمده ام شما را با نصيحتى خيرخواهى كنم، به شرط اين كه به احدى اظه__ار مكنيد! گفتن_د: مطمئن باش كه ب_ه احدى نمى گوييم، و تو در نزد ما متهم نيستى.

گفت: هيچ مى دانيد كه بنى قريظ__ه از اين كه پيمان خود را با محمد شكستند و به شم__ا پيوستند پشيم__ان شده ان__د، و نزد محم__د پيغام فرستاده ان_د كه براى اي__ن كه

(236) جنگ هاى صدر اسلام

تو از ما راضى باشى مى خواهيم بزرگان لشكر دشمن را از اين سرزمي__ن بيرون رانيم، و او قب__ول ك__رده اس__ت. پس هوشيار باشي__د كه اگر بنى قريظه نزد شم__ا آمدند و چن__د نف__ر از شما گروگان خواستند قبول نكني_د، حتى يك نفر ه__م به ايش__ان گروگ_ان ندهي_د، و زنه_ار از آن ه__ا برح_ذر ب_اشيد!

از آن جا برخاست و نزد بنى غطفان رفت و گفت: اى مردم من يكى از شمايم، و همان حرف هايى را

كه به قريش زده بود به آن ها نيز گفت.

فردا صبح كه روز شنبه و ماه شوال و سال پنجم هجرت بود، ابوسفيان عكرمه بن ابى جهل را با چند نفر از قريش نزد بنى قريظه فرستاد كه ابوسفيان مى گويد: اى گروه يه__ود! آذوقه گوشت__ى ما تمام شده و ما در اين ج__ا از خانه و زندگ__ى خود دور هستي__م و نمى توانيم تجدي__د قوا كنيم، از قلعه ه__ا بيرون شوي__د تا با محم__د بجنگيم!

اختلاف در لشكر دشمن (237)

يهودي__ان گفتند: امروز شنب__ه است كه ما يهودي__ان هيچ كارى را جايز نمى دانيم، و گذشت__ه از اين ها اصلاً ما حاضر نيستيم در جنگ با محم__د با شما شركت كنيم مگر آن كه از مردان سرشن__اس خود چند نف__ر را به ما گروگ__ان دهيد تا از اين شهر نروند و ما را تنها نگذارند، تا كار محمد را يكسره كنيد!

ابوسفيان وقتى اين پيام را شنيد گفت به خدا نعيم درست مى گفت. لاجرم كسى نزد بنى قريظه فرستاد كه احدى را به شما گروگان نمى دهيم، شما مى خواهيد در جنگ شركت كنيد يا مى خواهيد در قلعه خود بنشينيد!

يهودي__ان گفتند: به خدا قسم نعي__م درست گفت! در پاس__خ قريش پيغام دادند كه به خ__دا سوگن__د با شما در جن__گ شرك__ت نمى كني__م مگ_ر وقتى كه گروگ__ان بدهيد!

و خداوند قادر متعال بدين وسيله اتحاد بين اين دو لشكر را به هم زد! آن وقت، در

(238) جنگ هاى صدر اسلام

شب هاى زمستانى آن روز بادى بسيار سرد بر لشكر كفر مسلط فرمود كه همه را از صحنه جنگ مجبور به فرار ساخت!

در فش__ار بوديم كه جز خدا كس__ى نمى تواند از مقدار خستگى و گرسنگى و ترس ما آگ__اه ش__ود. شب__ى از شب ه__ا رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله برخاس__ت و مقدارى نم__از خواند و سپس فرم__ود: آيا كسى هست برود و خب__رى از اين ق__وم براى ما بياورد، و در عوض رفي_ق م_ن در بهشت ب_اشد؟

فرار قريش از جنگ خندق (239)

حذيف__ه اضافه كرد: چون ش__دت ترس و خستگ__ى و گرسنگى به احدى اجازه پاسخ نمى داد، لاجرم حضرت مرا صدا كرد و من كه چ__اره اى جز پذيرفتن نداشتم، ع__رض كردم: بل__ه، ي__ا رسول اللّ__ه! فرمود: ب__رو، و خب__رى از اين ق__وم براى ما بياور، و هيچ كارى مكن تا برگردى!

من به طرف لشكرگاه دشمن رفتم و با كمال تعجب ديدم در آن جا نسيم سرد و لشكرى از طرف خداى قادر به لشكر دشمن مسلط شده، و چنان بيچاره شان كرده است كه نه خيمه اى برايشان به جا گذاشته و نه بنايى، و نه آتشى و نه ديگى كه روى اجاقى قرار گيرد! همان طور كه ايستاده بودم و وضع را مى ديدم ناگهان ابوسفيان از خيمه اش بيرون آمد و فرياد زد:

_ اى گروه قريش! هر كس رفيق بغل دستى خود را بشناسد!

(240) جنگ هاى صدر اسلام

م__ردم در تاريكى شب از يكديگ__ر مى پرسيدند كه تو كيستى؟ من پيشدستى كردم و از كسى كه در ط__رف راستم ايستاده ب__ود پرسيدم تو كيست__ى؟ گفت كه من فلانى ام.

آن گ_اه اب_وسفي_ان ب_ه من__زلگ_اه خ_ود رف__ت و دوب___اره ب_رگش___ت و ص__دا زد:

_ اى گروه قريش! به خدا ديگر اين جا جاى ماندن نيست! براى اين كه همه چارپايان و مركب هاى ما هلاك شدند، و بنى قريظه هم با ما

بى وفايى كردند، و اين باد سرد هم چي_زى براى م_ا باق__ى نگذاشت، و با آن هي_چ چيزى در ج__اى خ_ود ق__رار نمى گي__رد!

آن گاه با عجله سوار بر مركب خود شد و آن قدر دست و پاچه بود كه بند از پاى مركب باز نكرد و بعد از سوار شدن باز كرد. مى گويد:

من با خود گفتم چه خوب است كه همين الان او را با تيرى از پاى در آورم و اين دشمن خدا را بكشم، كه اگر اين كار را بكنم كار بزرگى كرده ام. پس زه كمان خود بستم

فرار قريش از جنگ خندق (241)

و تير در كمان گذاشتم، ولى همين كه خواستم رها كنم و او را بشكنم، به ياد دستور رسول اللّه صلى الله عليه و آله افتادم كه فرمود: هيچ كارى صورت مده تا برگردى! لاجرم كمان را به حال اول برگردانده و نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله برگشتم و ديدم هم چنان مشغول نماز است. همين كه صداى پاى مرا شنيد ميان دو پاى خود را باز كرد و من بين دو پايش پنهان شدم، و مقدارى از پتويى كه به خود پيچيده بود رويم انداخت و با همين حال، ركوع و سج__ده را به جا آورد، و آن گ_اه پرسيد: چ_ه خبر! من جري__ان را به عرض_ش رساندم.

آن ك_ه مك__ه را فت_ح ف__رم__ود.(1)

1 الميزان ج: 22، ص: 148. بحث روايتى

فرار قريش از جنگ خندق (243)

خداى تعال__ى آيه فوق را نازل فرمود كه ضمن آن خوردن و آشاميدن بعد از خ_واب و آميزش در شب ماه رمضان ت_ا طل_وع فج_ر، ج_ايز گرديد.(1)

1 الميزان ج: 3، ص: 67. بحث روايتى

(246) جنگ هاى صدر اسلام

مى فرمايد، و اين كه «در پس اين حوادث، خداوند متعال فتحى نزديك قرار داده است، و اوست كه چيزهايى را مى داند كه مردم نمى دانند!» (27 / فتح)

به مكه وارد شود، و مردم مكه شهر را براى سه روز براى ايشان خالى كنند.

و اين سرنوشت روشن ترين فتح و پيروزى است، كه خداوند متعال نصيب پيامبرش فرمود، ومؤثرترين عامل براى فتح مكه در سال هشتم هجرى شد، چون جمع كثيرى از مشركين در اين دو سال بين صلح و فتح مكه، اسلام آوردند، و به علاوه، در سال بعد از صلح، يعنى سال هفتم هجرى، مسلمانان قلعه خيبر و قراء اطرافش را هم فتح كردند، و شوكتى بيشتر يافتند، و دامنه اسلام وسعتى روشن يافت، و نفرات مسلمين بيشتر شد،

صلح: فتح مبين (251)

و آوازه آن ها منتشر گرديد، و بلاد زيادى را اشغال كردند، آن وقت در سال هشتم هجرى، رسول خدا صلى الله عليه و آله براى فتح مكه حركت، در حالى كه به جاى 1400 نفر در صلح حديبيه، تعداد 10 يا 12 هزار نفر لشكر داشت! (1)

1 الميزان ج: 36، ص: 87.

(252) جنگ هاى صدر اسلام

آن جناب كوتاهى

ريختن شوكت و كينه قريش (253)

نمى كردند، و هرگز زوال ملت و انهدام سنت و طريقه خود را، و نيز خون هايى كه از بزرگ__ان آن ها ريخته شده ب__ود، از ياد نمى بردن__د، و تا از راه انتقام و محو اسم و رس__م پيامب__ر كينه ه_اى درون__ى خ__ود را تسكين نمى دادن__د، دست ب__ردار نبودن__د.

اما خداى سبحان به تصديق آيه فوق كه مى فرمايد: «ما برايت فتحى نمايان كرديم تا خداوند آثار گناهانى كه بدهكار مشركين بودى از دل هاى آنان بزدايد، چه از گذشته و چه از آينده، و نعمت خود را بر تو تمام نمايد و به سوى صراط مستقيم رهنمونت شود! و به نصرتى شكست ناپذير يارى ات كند!» عملاً با فتح مكه يا فتح حديبيه، كه آن نيز منجر به فتح مكه گرديد، شوكت و نيروى قريش را از آنان گرفت، و در نتيجه گناهانى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در نظ__ر مشركي__ن داش__ت پوش_انيد و آن جن__اب را از ش_ر ق_ري_ش ايمن_ى بخشي__د!

مراد از «اتمام نعمت به رسول اللّه،» مقدمه چينى و فراهم شدن زمينه براى تماميت

(254) جنگ هاى صدر اسلام

كلمه توحيد است. منظور اين است كه خداوند تعالى جو و افق را براى يك نصرت بزرگ براى او تصفيه مى كند و موانع آن را به وسيله مغفرت گناهان گذشته و آينده او برطرف مى سازد.

هدايت آن جناب بعد از تصفيه جو براى پيشرفت او، هدايت به سوى راه مستقيم است، چون اين تصفيه سبب شد تا آن جناب بعد از مراجعت از حديبيه بتواند خيبر را فت__ح كند و سلطه دين را در اقطار جزيره گسترش دهد، و در آخر پيشرفتش به فتح مكه و طايف منتهى گردد.

خ__داى

تع__الى آن جن__اب را نص__رت داد، نصرتى خيره كننده، كه كم نظير و يا بى نظير بود، چون مكه و ط__اي__ف را ب__رايش فتح كرد، و اسلام را در سرزمين جزيره گست__رش داد، و ش__رك را ريش__ه كن و يهود را ذليل و نصارى را برايش خاضع و

ريختن شوكت و كينه قريش (255)

مجوس ساكن جزيرة العرب را ب__رايش تسليم ساخت، و خداى تعالى دين مردم را تكمي__ل و نعمت__ش را تم__ام نم__ود، و اس__لام را ب__رايش__ان دين__ى پسنديده كرد! (1)

كه به احرام عمره تلبيه مى گفتند، و قربانيان خود را بى جل و با جل حركت

1- ال_مي___زان ج: 3، ص: 99.

(258) جنگ هاى صدر اسلام

مى دادند. از سوى ديگر، وقتى قريش شنيد كه آن جناب به سوى مكه روان شده است، خالدبن وليد را با دويست سواره فرستادند تا بر سر راه آن جناب كمين كند، و منتظر رسي__دن آن جناب باشد. خالدبن ولي__د از راه كوهست__ان پا به پ__اى لشك__ر آن حض__رت مى آمد. در بين راه رسول خدا صلى الله عليه و آله و اصحابش به نماز ايستادند. بلال اذان گف__ت و رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله به نم__از ايستاد. خال_دب__ن ولي_د به همراه__ان خ__ود گفت:

_ اگر همين الان به ايشان كه سرگرم نمازند بتازيم همه را از پاى در خواهيم آورد، و چون من مى دانم كه ايشان نماز را قطع نمى كنند، ولى به نظرم مى رسد كه در اين نماز حمله نكنيم و صبر كنيم تا نماز ديگرشان برسد، كه از نور چشمشان بيشت_ر دوست دارن_د، همين كه به نم_از داخل شدند حمله مى كنيم!

در اين بين جبرئيل امين به رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل شد و دستور نماز خوف را بياورد.

گزارش هايى از صلح حديبيه (259)

فرداى آن روز، رسول خدا صلى الله عليه و آله به حديبيه رسيد، و آن جناب در بين راه اعرابى را كه مى ديد دعوت مى كرد تا به آن جناب بپيوندند، ولى احدى به وى نمى پيوست، و از در تعجب مى گفتند كه آيا محمد و اصحابش انتظار دارند داخل مسجدالحرام شوند با اين كه قريش با ايشان در داخل شهرشان نبرد كرده و به قتلشان رسانده است، ما يقين داريم كه محمد و اصحابش هرگز به مدينه بر نمى گردند... تا آخر

حديث»

(نقل از تفسير قمى از امام صادق صلى الله عليه و آله )

از اين جا تكان نمى خوريم تا با اين مردم بجنگيم. آن گاه مردم را خواند تا بار ديگر با او بيعت كنند. خودش از جاى برخاست و نزد درختى كه آن جا بود رفت، و به آن تكيه كرد و مردم با او بر اين پيم_ان بيعت كردند ك_ه با مش_ركين برزمند و فرار نكنند.»

(262) جنگ هاى صدر اسلام

هم چنان پيش رفت تا به ثنيه رسيد و در آن جا شتر رسول خدا صلى الله عليه و آله زانو به زمين زد و برنخاست، و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود ناقه قصوا خسته نشده است بلكه جلوگيرى او را از حركت جلوگير شده است، همان كسى كه فيل ابرهه را جلوگير شد. آن گاه فرمود: به خدا سوگند هيچ پيشنهادى كه در آن رعايت حرمت هاى خدا شده باشد به من ندهند مگر آن كه مى پذيرم و آن امتياز را مى دهم. آن گاه شتر را هى كرد و شتر از جاى خود برخاست.

(264) جنگ هاى صدر اسلام

مى گويند رسول خدا صلى الله عليه و آله مسير را عوض كرد و پيش راند تا رسيد به بلندى حديبيه كنار گودالى آب كه مردم در آن دست مى زدند و ترشح مى كردند، ولى نمى شد از آن استفاده كرد. مردم از عطش شكايت كردند و رسول خدا صلى الله عليه و آله يك چوبه تير از تيردان خ__ود كشيد و فرمود: اين را در آب آن چ__اه بيندازيد، و به خ__دا سوگند چي__زى نگذشت كه آب چاه جوشي_دن گرفت و آبى گوارا بالا آمد تا همه لشكريان سيراب شدند.

در همين حال بودند كه بديل بن ورقاء خزاعى با جماعتى از قبيله خزاعه كه همگى مبلغ اسلام و مأمورين رسول خدا صلى الله عليه و آله بودند، كه در سرزمين تهامه مردم را با نصيحت به اسلام دعوت مى كردند، از راه رسيد، و عرضه داشت كه من فاميل كعب بن لوئى را ديدم كه علم و كتل معروف به عوذالمطافيل با خود داشتند و بنا داشتند كه ب_ا تو

آغاز مذاكرات صلح (265)

كارزار كنن_د و نگذارن_د داخل خ_انه خدا شوى!

حضرت فرمود: ما به جنگ با آنان نيامده ايم، بلكه آمده ايم عمل عمره

انجام دهيم، و قريش هم خوب است دست از ستيز بردارند، براى اين كه جنگ از پايشان در آورد و خسارت زيادى بر ايشان به بار آورد. من حاضرم اگر بخواهند مدتى مقرر كنند كه ما بعد از آن مدت عمره بياييم و با مردم خود برگرديم، و اگر خواستند مانند ساير مردم به دين اسلام در آيند، و اگر اين را هم نپذيرند پيداست كه هنوز سر ستيز دارند، و به آن خدايى كه جانم به دست اوست، بر سر دعوتم آن قدر قتال مى كنم تا رگ هاى گردنم قطع شود، و يا خداى سبحان مقدر ديگرى اگر دارد انفاذ كند!

بديل گفت: م_ن گفتار شم_ا را به ايش_ان ابلاغ مى كنم!

بديل اين بگفت و به سوى قريش روانه شد، و گفت: من از نزد اين مرد مى آيم و او

(266) جنگ هاى صدر اسلام

چنين و چنان مى گويد. عروه بن مسعود ثقفى گفت: او راه رشدى به شما قريش پيشنهاد مى كن__د، پيشنهادش را بپذيري_د و اجازه دهيد من به ديدنش بروم. قريش گفتند كه برو!

عروه نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و با او گفتگو كرد. رسول خدا صلى الله عليه و آله همان مطالبى را كه به بديل ف_رمود، بي__ان كرد. عروه در اين هنگام گفت:

اى محمد! اگر در اين جنگ پيروز شوى تازه اهل شهر و فاميل خودت را نابود كرده اى، و آيا هيچ كس را سراغ دارى كه قبل از تو در عرب چنين كارى را با فاميل خود كرده باشد؟ و اگر طورى ديگر پيش آمد، يعنى فاميل تو بر تو غلبه كردند، من در لشكر تو قيافه هايى مى بينم كه از سر و رويشان مى بارد كه در هنگام خطر

پا به فرار مى گذارند. ابوبكر گفت: _ ساكت باش آيا ما از جنگ فرار مى كنيم و او را تنها مى گذاريم؟

عروه پرسيد: اين مرد كيست؟ فرمود: ابوبكر است!

آغاز مذاكرات صلح (267)

گف__ت به آن خدايى كه جانم در دست اوس__ت اگر نبود يك عم__ل نيكى كه با من ك__رده ب__ودى، و هنوز م__ن تلاف__ى آن را در نياورده ام، هر آين__ه پاسخ__ت را مى دادم!

راوى مى گويد: سپس عروه بن مسعود شروع كرد با رسول اللّه صلى الله عليه و آله گفتگو كردن، و هرچه مى گفت دستى هم به ريش رسول اللّه صلى الله عليه و آله مى كشيد. مغيره بن شعبه آن جا در بالاى سر رسول اللّه صلى الله عليه و آله ايستاده بود و شمشيرى هم به دست و كلاه خودى بر سر داشت. وقتى مى ديد عروه مرتب دست به ريش رسول اللّه صلى الله عليه و آله مى كشد با دسته شمشير به دست عروه زدو گفت دست از ريش رسول اللّه صلى الله عليه و آله بكش وگرنه ديگر دستت به طرف تو برنمى گردد، و آن را قطع مى كنم. عروه پرسيد: اين كيست؟ فرمود: مغيره بن شعبه است.

عروه گفت: اى حيله باز! تو همان نيستى كه خود من در اجراى حيله هايت كمك مى كردم؟ راوى مى گويد: مغيره در جاهليت با يك عده طرح دوستى مى ريخت و در آخر

(268) جنگ هاى صدر اسلام

هم_ه آن ه__ا را ب_ه نام__ردى مى كش_ت، و اموالش__ان را تصاح__ب مى ك__رد، آن گاه نزد رسول اللّه صلى الله عليه و آله آمد و اموال را هم آورد، و ع__رض كرد من مى خواه__م مسلم__ان ش_وم.

حضرت فرمود: اما اسلام__ت را قبول مى كني__م، ولى اموال__ت را نمى پذيريم! چون ب__ا ني_رن__گ و ن_امردى ب_ه دس_ت آورده اى!

آن گاه عروه شروع كرد با گوشه چشم اصحاب آن جناب را ورانداز كردن و ديد كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله به محض اين كه دستورى مى دهد اصحاب در امتثالش از يكديگر سبقت

مى گيرند، و چون وضو مى گيرد بر سر ربودن قطرات آب وضوى او با يكديگر نزاع مى كنن__د، و وقتى مى خواهند با يكديگر حرف بزنند آهسته صحبت مى كنند و از در تعظيم زير چشم__ى به او نگاه مى كنند، و به رويش خيره نمى شوند و تند نگاه نمى كنند.

مى گويد، عروه نزد قريش برگشت و گفت:

آغاز مذاكرات صلح (269)

_ اى مردم به خدا سوگند من به محضر و دربار سلاطين بار يافته ام، به دربار قيصر و كسرى و نجاشى رفته ام، به همان خدا سوگند كه هيچ پادشاهى تاكنون نديده ام كه مردمش او را مانند اصحاب محمد تعظيم كنند. وقتى او دستورى مى دهد بر سر امتثالش از يكديگر سبقت مى گيرند، و چون وضو مى گيرد براى ربودن آب وضويش يكديگر را مى كشند، و چون مى خواهند صبحت كنند صداى خود را آهسته در مى آورند، و هرگز به رويش خيره نمى شوند، و اين قدر او را تعظيم مى كنند. او پيشنهاد درستى با شم_ا دارد پيشنه_ادش را بپ_ذيريد!

مردى از بنى كنانه گف__ت: بگذاريد من نزد او بروم، گفتن__د: برو! وقتى آن مرد نزديك شد، رسول اللّه صلى الله عليه و آله به اصحاب__ش فرمود: اين كه مى آيد فلانى است، و از قبيله اى است كه قربانى كعبه را احترام مى كنند و شما قربانى هاى خود را به سويش

(270) جنگ هاى صدر اسلام

ببريد. وقتى بردند و صدا به لبيك بلن__د كردند، مرد گفت: سبح__ان اللّه! سزاوار نيست اي__ن مردم را از خان__ه كعبه جلوگي__رى كنن__د!

مردى ديگر در بين قريش برخاست و گفت: اجازه دهيد من نزد محمد شوم! نام اين مرد مكرزبن حفص بود. گفتند: برو! همين كه مكرز آمد و نزديك رسول خدا صلى الله عليه و آله شد حض_رت ف_رمود: اين كه مى آي_د

مك__رز است، م_ردى ت_اج__ر و بى ح_ي_ا!

مردك شروع كرد با رسول اللّه صلى الله عليه و آله صحبت كردن، و در ضمن صحبت سهيل بن عمرو هم از طرف دشمن جلو آمد و رسول خدا صلى الله عليه و آله از نام او تفأل زد و فرمود: امر شما سهل شد! بيا بين ما و خودت عهدنامه اى بنويس!

معنا صلح كردند كه هر كس از اصحاب محمد براى حج يا عمره به مكه آمد و يا جهت كسب وارد مكه شد بر جان و مالش ايمن باشد، و هر كس از قريش به مدينه آمد تا از آن جا به مصر و شام برود بر جان و مال خود ايمن باشد، و از اين به بعد سينه هاى ما از كينه و نيرنگ پاك باشد، نه ديگر به روى هم

متن قرارداد صلح حديبيه (273)

شمشير بكشيم، و نه يكديگر را اسير كنيم، اين كه هر كس از دو طرف دوست داشت كه داخل در عقد و بيعت محمد شود آزاد باشد، و هر كس از دو طرف خواست داخل در عقد و بيعت قريش شود آزاد باشد.

خزاع__ه از خوشحال__ى جست و خيز كردن__د و گفتند ما در عق__د و عهد محمديم! بن__و بك__ر ب__ه جس__ت و خي__ز درآم__دن__د كه م__ا در عق__د قري_ش و عه__د ايشاني__م.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: به شرطى كه مانع ما از زيارت و طواف خانه نشويد! سهيل گفت: به خدا سوگند آيا عرب نمى نشيند و به يكديگر نمى گويد كه قريش را خف_ه گي_ر ك_ردند؟

پس موافقت كنيد سال ديگر اين عمره را انجام دهيد. رسول خدا صلى الله عليه و آله موافقت كرد و اين را هم نوشتند و سهيل گفت: من هم شرطى دارم و آن اين است كه هر كس از ما بين

(274) جنگ هاى صدر اسلام

شما آمد ولو به دين شما باشد به ما برگردانيد، و هر كس از شما به ميان ما آمد ما برگردانيم. مسلمان ها سر و صدا كردند كه سبحان اللّه چگونه ممكن است كسى كه از بين مشركين

آم_ده و مسلمان ش_ده دوباره به مشركين پس داده شود؟

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: كسى از بين ما به طرف مشركين برود بگذار برود، خدا او را دور كند، و كسى كه از مشركين بين ما آيد به آنان برگردانيم، زيرا اگر خدا اسلامى واقعى در او سراغ داشته باشد، خودش راه نجاتى براى او فراهم مى كند.

سهيل گفت: شرطى ديگر دارم، و آن اين است كه امسال به مدينه برگردى و از داخل شدن در مكه صرف نظر كنى، و همين كه سال ديگر آمد ما شهر مكه را خالى مى كنيم و شما داخل شويد و سه روز در آن توقف كنيد، آن هم به شرطى كه اسلحه با خود نياوريد، مگر شمشير در غلاف، و آن چه يك سواره بدان محتاج است، و باز به شرطى

متن قرارداد صلح حديبيه (275)

كه قربانى خود را از اين جلوتر نياوريد، و در همين جا كه از آن جلوگيرى كرده ايم، بمانن__د. حض_رت فرم__ود: _ باش_د ما در راه خدا قربان__ى مى آوري_م و شم__ا آن را رد كنيد!!

در پن_اه من ق_رار ب_ده! گفت: هرگز قرار نمى ده__م! فرمود: قرار ب__ده! گفت: هرگز چني__ن كارى نمى كنم! مكرز واسطه شد و گف__ت: باش_د، ق_رارش م_ى ده_ي_م، در پ_ناه ت_و ب_اشد!

ابوجندل بن سهيل گفت: اى مسلمانان، آيا بعد از اين شكنجه ها كه به من داده اند و با اين كه مسلمان آمده ام مرا به مشركين بر مى گردانيد؟

عمربن خطاب مى گويد: به خدا من از روزى كه مسلمان شدم هيچ روزى مثل آن روز به شك نيفتادم، لاجرم نزد رسول اللّه صلى الله عليه و آله شدم و عرضه داشتم: مگر تو پيغمبر هستى؟ فرمود: چرا هستم! گفتم: مگر ما بر حق نيستيم و مگر دشمن ما بر باطل نيست؟ فرمود: چرا، همين طور اس__ت! گفتم: پس چرا در امر دينمان تن به ذلت بدهيم؟ فرمود: من رسول خدايم، و با اين كه خ__دا ياور من است، من او را نافرمان__ى نمى كن__م. گفتم: مگر

فراريان از مكه (277)

تو نبودى كه به ما مى گفت__ى به زودى داخل بيت الحرام مى شويم و طواف صحيح مى كنيم؟ فرمود: چرا، ولى آيا گفت__م كه همين امس__ال داخل بيت الحرام مى شويم؟ گفت__م: نه! فرم__ود: ح__الا ه__م مى گوي__م كه داخ_ل مك_ه مى ش_وى و طواف هم مى كنى!

پس رسول خدا صلى الله عليه و آله يك شتر را قربانى كرد، و سر تراش خواست تا سر خود را بتراش__د، و آن گاه زنان مسلم__ان از مكه آمدند و خداى تعال_ى اين آي__ه را ن__ازل ف_رم__ود ك__ه: «اى كس_انى ك__ه ايم_ان آورده اي_د، وقت__ى ك__ه مؤمن_ات مهاج__رات ن__زد شما آمدند... .» (10 / ممتحنه)

محمدبن اسحاق بن يسار مى گويد: بريده بن سفيان از محمد بن كعب برايم نقل ك__رد كه گفت كاتب رس_ول خدا صلى الله عليه و آله در اين عه_دنام_ه على بن ابيطالب عليه السلام به او فرمود:

_

بنويس!

(278) جنگ هاى صدر اسلام

اين صلحى است كه محمدبن عبدالله با سهيل بن عمرو كرده است. در اين جا على عليه السلام دستش به نوشتن نمى رفت و نمى خواست بنويسد مگر اين كه كلمه رسول اللّه را هم قيد كند و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

_ يا عل__ى، تو خ__ودت هم يك چني__ن روزى دارى، و چني__ن نامه اى را امض__ا مى كنى، در حالى كه مظلوم و ناچار باشى! ناگزي_ر على عليه السلام مطاب__ق آن چه مشركين گفتند نوشت.

دور مسجد چرخيدن و دويدن. رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى او را وحشت زده يافت، پرسيد: اين چرا

(280) جنگ هاى صدر اسلام

چنين مى كند؟ مرد وقتى نزديك آن جناب شد فرياد زد به خدا رفيقم را كشت و مرا هم خواهد كشت! در اين بين ابوبصير از راه رسيد و عرضه داشت: يا رسول اللّه! خدا به عهد تو وفا كرد! تو عهد كرده بودى مرا به آنان برگردانى كه برگرداندى، و خدا مرا هم از آنان نجات داد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: واى بر مادرش اگر او كس و كارى داشته باشد، آتش جنگ شعله ور مى شود. ابوبصير وقتى اين را شنيد فهميد كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله دوباره او را به اه_ل مك_ه بر مى گردان_د، ناگزير از مدينه بيرون شد، و به محلى به نام سيف البحر رفت.

ماجراى ابوبصير و فرارش از مكه (281)

اين صورت ما هم از برگرداندن فراريان خود صرف نظر مى كنيم. هر كس از ما قري__ش مسلمان ش__د و نزد شما مسلمي__ن آمد ايمن اس__ت. رسول خ__دا صلى الله عليه و آله فرستاد ت_ا اب_وبصي_ر را آوردند.»

شما را بر آنان ظفر داد، و شما كه در كنار شهر ايشان بوديد سالم با غنيمت و مأجور برگردانيد، و بدون خونريزى از بلادشان دور شديد، و خود آنان تقاضاى صلح كردند، و براى آمدن به نزد شما از خود رغبت نش_ان دادن_د. پس اين ب_زرگترين فتح بود!

اين صلح بزرگترين فتح اسلام بود! (285)

_ مگر روز احد را فراموش كرده ايد كه به منظور فرار از دشمن به بالاى بلندى ها مى گريختيد و صداى من تنها به آخرين نفر شما مى رسيد؟ آيا از يادتان رفته در جنگ احزاب، كه از بالاى مدينه و پايين آن به سرتان تاختند و چشم هايتان از شدت ترس از كاسه بيرون مى زد، و دلها تا گلوگاه ها رسيده بود، و درباره خداى تع_الى پن_دارها داشتي_د؟! مسلمانان گفتند:

_ خدا و رسولش درست مى گويند، راستى ماجراى حديبيه فتحى عظيم و از عظيم ترين فتوح بود. به خدا سوگند اى پيامبر الهى، ما در آن چه شما فكر كرديد فكر نمى كرديم، و تو از ما به خ__دا و به امور داناترى!»

(گزارش ها و روايات درباره صلح حديبيه بسيار زياد است، و سوره مباركه فتح در ق__رآن مجي__د يادآور اين فتح و نكات اصلى وقايعى است كه آن روزگاران بين

(286) جنگ هاى صدر اسلام

مسلمانان اتف_اق مى افتاد). (1)

همان معناى معروف خود. چون رسم عرب (هم چنين در ايران) اين بود كه وقتى مى خواستند معامله را قطعى كنند به يكديگر دست مى دادند، و مثل اين كه با اين عمل مسئله نقل و انتقال را نشان مى دادند، چون نتيجه نقل و انتقال كه همان تصرف است، بيشتر به دست ارتباط دارد، لذا دست به دست يكديگر مى زدند، و به همين جهت دست زدن به دست ديگرى در هنگام بذل اطاعت را «مبايقه» يا «بيعت» مى خواندن_د، و حقيقت معناي_ش اين ب_ود ك_ه بيعت كننده دست خود را به بيعت شونده مى بخشيد.

طرز بيعت گرفتن رسول اللّه صلى الله عليه و آله

(288) جنگ هاى صدر اسلام

طرز بيعت گرفتن رسول اللّه صلى الله عليه و آله را در ضمن روايتى از حضرت امام رضا عليه السلام چنين نقل مى كنند كه «... مأمون، حضرت رضا عليه السلام را در جايگاه نشانيد، در حالى كه عمامه اى به سر و شمشيرى حمايل داشت، و آن گاه به پسرش عباس دستور داد كه اولين كسى باشد كه با آن جناب بيعت كند. حضرت رضا عليه السلام دست مبارك خود را دراز كرد تا بيعت كنند. فرمود: رسول خدا صلى الله عليه و آله اين طور بيعت مى گرفت. پس مردم آمدند و با حضرت رضا عليه السلام در حال__ى كه دست__ش ب__الاى دس__ت م__ردم ب_ود بيع__ت كردن__د.» (نق__ل از ارش__اد مفي__د)

آي__ه فوق الذكر خالى از اش__اره به اين نكته نيست كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله در هنگام بيع__ت دس__ت خ__ود را روى دس__ت م__ردم مى گذاش__ت، نه اين كه م__ردم دس__ت روى دست آن جناب بگذارند.

بيعت با خداى تعالى بكند، به اين ادع__ا كه اين همان است. هر اطاعت__ى كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله بكنند، در حقيقت از خدا كرده اند، چون طاعت او طاعت خ_داست.

آن گاه اين موضوع را با جمله «يَدُ اللّهِ فَوْقَ اَيْديهِمْ،» بيشتر بيان و تأكيد مى كند و مى فرمايد كه دست او دست خداست، و در اين كه كارها و خصايص رسول اللّه صلى الله عليه و آله كار خدا و شأن خداست، آيات بسيارى در قرآن عزيز آمده است، مانند: «مَ_نْ يُ_طِ_عِ

(290) جنگ هاى صدر اسلام

ال_رَّسُ_ولَ فَ_قَ__دْ اَط__اعَ اللّ_هَ!» (80 / نساء)

سپ_س موضوع را به شكست_ن چنين پيمان__ى منعط__ف ساخت__ه و مى ف__رم__اي__د:

_ كسى كه بيعت تو را بشكند ،شكننده بيعت خداست! و به همين جهت جز خودش كسى متضرر نمى شود، هم چنان كه اگر وفا كند كسى جز خودش از آن بيعت سود نمى ب_رد، چون خدا غنى از همه عالم است! (1)

رؤيايى كه در خواب به پيامبر گرامى اش نشان داد، رؤياى صادقانه بود، و بر حسب آن به

(292) جنگ هاى صدر اسلام

زودى داخل مسجدالحرام خواهند شد، در حالى كه ايمن باشند، و سرهاى خود را بتراشند، بدون اين كه واهمه اى كنند، چون خداى تعالى رسول خدا را به هدايت و دين حق فرستاده است تا دين حق را بر همه اديان غلبه دهد، هر چند كه مشركين كراهت داشت_ه باشند. مى فرمايد:

_ «لَقَدْ رَضِىَ اللّهُ عَنِ الْمُؤْمِنينَ اِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ...!»

تحلي__ل مختصرى درباره اين آيه را با اين مطلب شروع مى كنيم كه «رضايت» م_ورد اشاره در آيه چيست و چه كس_انى را ش_ام_ل مى ش_ود؟

«رضايت» هيئتى است كه در برخورد با هر چيز ملايم عارض بر نفس مى شود، و آن را مى پذيرد، و از خود دور نمى كند. اين كلمه وقتى به خداى سبحان (كه نه نفس دارد و نه دل) نسبت داده مى شود، مراد به آن ثواب او خواهد بود. پس رضاى خدا به معناى

رضايت خدا از بيعت كنندگان حديبيه (293)

ثواب دادن و پاداش نيك دادن است، نه آن هيئتى كه حادث و عارض بر نفس است، چون خداى تعالى محال است كه در معرض حوادث قرار گيرد. رضايت خدا از صفات فعل خداست نه صفات ذات او.

پس آيه فوق از ثوابى و پاداشى خبر مى دهد كه خداى تعالى در مقابل بيعت مؤمنين در زير درخت به ايشان ارزانى داشته است. بيعت حديبيه در زير درختى به نام «سمره» واقع شد و همه مؤمنينى كه با آن جناب بودند بيعت كردند.

خواب قيلوله اى بكنيم، منادى رسول اللّه صلى الله عليه و آله ندا داد: _ اَيُّهَ_ا النّ_اس، بيعت! بيعت! ك_ه جب_رئيل امي_ن نازل شده!

و ما به عجله پريديم و نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله كه زير درخت سمره نشسته بود، رفتيم و با آن حضرت بيعت كرديم ....» در همان كتاب از مفضل بن يسار روايت كرده كه گفت:

«به ياد دارم كه در روز شجره رسول اللّه صلى الله عليه و آله با مردم بيعت مى كرد و من شاخه درخت سمره را كه فراهم بود، بالا گرفته بودم، و ما چهارصد نفر بوديم، و ما آن روز بر سر جان بيعت نكرديم، بلكه بر اين معنا بيعت كرديم كه فرار نكنيم!»

اين كه مسلمانان در آن روز چهارصد نفر بودند در رواياتى ديگر نيز آمده است، و در بعضى روايات آمده كه هزار و سيصد نفر، و در بعض ديگر هزار و هشتصد نفر گفته شده است. و هم چنين در بعضى آمده كه بيعت بر سر فرار نكردن بوده است. در بعض

جزئيات بيعت حديبيه در روايات اسلامى (295)

ديگر آم_ده كه بيعت بر س_ر جان دادن ب_وده است.

نيت و خلوص شما در بيعت كردنتان آگاه است.

آيه فوق متفرع است بر جمله قبلى آيه كه فرمود: «خداوند از مؤمنين راضى شد...،» تا كشف كند حقيقت آن رضايت چيست، و دلالت كند بر مجموع امورى كه با تحقق آن ها رضايت متحقق مى شود. و آن فت__ح نزديك كه خداوند تعالى با غنايم كثيره مژده داد، فت__ح خيب__ر است و غنايم جنگ خيب__ر، (و خداون__د در آن چه اراده مى كند، مسلط و غالب اس__ت، و نيز آن چه را اراده كند متقن انجام مى دهد، نه جزافى و اتفاقى!)

در روايات اسلامى از «بشر» نق_ل ك_رده ان_د كه رس_ول خ_دا صلى الله عليه و آله ف_رمود:

_ «احدى از آنان كه در زير درخت بيعت كردند داخل آتش دوزخ نمى شوند!»

اين روايت را درّ منثور نقل كرده و در روايت ديگرى از ابن عباس آورده كه گفته:

شرايط رضايت خدا (297)

«اين سكين__ت تنها به كسانى ن__ازل شد كه خ_دا در آنان وفايى سراغ داشت.»

اين روايت، روايت قبلى را تخصيص مى زند و مى فرمايد: چنان نيست كه همه آن هايى كه بيعت كردند داخل آتش نشوند، بلكه تنها مشمولين سكينت چنين اند. دليلش هم آيه قبل است كه مى فرمايد:

_ «هركس بيعت شكست، عليه خود شكسته، و هر كس وفا كند به عهدى كه با خدا بر سر آن پيمان بسته، خداى تعالى خيلى زود پاداش عظيمى به او مى دهد.» (10 / فتح)

و از آن بر مى آيد كه بيعت كنندگان در آن روز همه بر بيعت خود وفا نكردند و بعضى بيعت خود را شكستند، چون شرط كرده بود كسانى اجر عظيم دارند كه وفا به عه__د كرده و آن را نشكستن__د، و در نتيج_ه خ_دا هم از آن_ان راضى است!

(298) جنگ هاى صدر اسلام

پروردگ_ارشان در وعده اى كه به پيغمبر خود مى دهد صادق است، و در پيشگويى هايش راستگوست.

تسلط داش__ت، و خداون_د بر هر چي_زى ق__ادر اس__ت!» (21 / فتح)

مسجد شدن مسلمان ها چيزها مى دانست ك_ه آن ه_ا نمى دانستن_د، و ب_ه همي__ن جه_ت قب__ل از داخ__ل ش_دن آن ه_ا به اي__ن وض__ع، فتح__ى قري__ب ق__رار داد تا داخ__ل ش_دن آن ه_ا به اين وض__ع ميس__ر گ__ردد.

مراد به اين فتح قريب در اين آيه فتح حديبيه است، چون اين فتح بود كه راه را براى داخل شدن مؤمنين به مسجدالحرام، با كمال ايمنى و آسانى، هموار كرد، و اگر اين فتح نبود ممكن نبود بدون خونريزى و كشت و كشتار داخل مسجدالحرام شوند، و ممكن نبود موفق به عمره شوند، و لكن صلح حديبيه و آن شروطى كه در آن گنجانيده شد، اين موفقيت را براى مسلمانان ممكن ساخت كه سال بعد توانستند م_راسم عمره را به راحتى انجام دهند.

سياق آيه اين معنا را مى رساند كه مراد به آن اين است كه شك و ترديد را از بعضى

(306) جنگ هاى صدر اسلام

مؤمنين، كه با رسول اللّه صلى الله عليه و آله بودند، برطرف سازد، زيرا مؤمنين خيال مى كردند اين كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله در خواب ديده بود كه به زودى داخل مسجدالحرام مى شوند، در حالى كه سرها تراشيده و تقصير هم كرده اند، پيشگويى مربوط به همان سال است، و وقتى به اين قص__د از مدينه به سوى مك__ه حركت كردند و مشركي__ن جلو آن ه__ا را در حديبيه گرفتند، و از ورودشان به مسجدالحرام جلوگيرى كردند، دچار شك و ترديد شدن__د، خ__داى تعال__ى در اي__ن آي__ه خواست__ه اي__ن ش_ك و تردي_د را زاي__ل س___ازد.

حاصل آيه اين است كه آن رؤياى حقى كه خدا به رسولش نشان داد، درست نشان داد، رؤياى صادقانه بود، لكن اين كه داخل شدن شما در مسجدالحرام و سر تراشيدن

و تقصير كردنتان را در آن سال عقب انداخت، براى اين بود كه قبلاً فتح حديبيه را نصيب شما بكند، تا داخل شدنتان به مسجدالحرام ميسر گردد، چون خدا مى دانست در همان

تعبير رؤياى صادقانه رسول اللّه صلى الله عليه و آله (307)

سالى كه رؤيا را نشان پيامبر گرامى خود داد، شما نمى توانستيد ب_دون ت_رس داخ_ل مس_ج_د ش___وي_د.(1)

و تذكر مى دهد كه سبب نيامدنشان اين ها كه مى گويند

متمردين و مخلفون از سفر حديبيه (309)

نبود، بلكه سوءظن بود، و خداوند هم چنين خبر مى دهد كه به زودى درخواست لحوق مى كنند تا دوباره به تو ملحق شوند، ولى تو نبايد بپذيرى! چيزى كه هست به زودى دعوتشان خواهى كرد به جنگ قومى ديگر كه اگر اطاعت كردند كه اجر جزيل دارند وگرنه عذابى دردناك در انتظارشان است.

از اين كه طلب استغفار كردند پيداست كه تخلف از جهاد را گناه مى دانستند و نمى خواستند مسئله زن و فرزند و مال و منال را عذر موجهى دانسته و بگويند به خاطر اين عذر، گناه نكرده ايم بلكه خواسته اند بگويند علت اين كه اين گناه را مرتكب شدند، علاق_ه به زن و فرزن__د و م_ال ب_وده است.

قرآن مى فرمايد: «اين هاكه مى گويند همه در زبانشان است نه درقلب هايشان.» (11/فتح) و با اين جمل__ه گفته ها و اعت__ذار آن ها را تكذي__ب مى كند و مى فرمايد: نه گرفتارى مال

(310) جنگ هاى صدر اسلام

و اولاد آنان را بازداش__ت، و نه اعتنايى به استغف__ار تو دارند بلكه اين ه__ا را مى گويند تا روپوش__ى باش__د كه به وسيل__ه آن از شر عت__اب و توبي__خ م__ردم در ام__ان باشند!

آن گاه خداوند سبحان علت واقعى تخلف آن ها را بيان مى كند و مى فرمايد: تخلف شما از شركت در جهاد براى اشتغال به امور نامبرده نبود بلكه اين بود كه شما پنداشتيد رسول و مؤمنين هرگز از اين جنگ باز نمى گردند، و هر كس در اين سفر شركت كرده به دست قريش، كه آن همه لشكر فراهم آورده و آن همه نيرو و شوكت دارد، كشته خواهد شد. اين بود علت تخلف شما! همين بهانه در

دل شماست كه به دست شيطان جلوه داده شده است، و شما هم طبق آن عمل كرديد، و آن اين بود كه از حركت به سوى جه_اد تخلف كني_د تا مبادا كشته شويد و از بين برويد!

آن ها اداره و تدبير امور زن و فرزند است، و ت_رك يك وظيفه دين__ى به اين منظ__ور، شما را در دفع ضرر و جلب منفعت هيچ سودى نمى ده_د، بلكه امر تابع اراده خداى سبحان است و بس!

(آيه شريف_ه در معن_اى آيه زير است ك_ه مى فرمايد:)

_ «بگو به ما مصيبت__ى نخواهد رسيد، جز آن چه را كه خداوند براى ما نوشته و مق_رر فرموده است!» (51 / توبه)

اولويت جهاد بر زن و فرزند و مال (313)

تمسك به اسباب و عدم لغويت آن ها هر چند كارى است مشروع، و حتى خدا به آن امر فرموده است، كه بايد تمسك به اسباب ظاهرى جست، ولى اين در صورتى است كه مع__ارض با امرى مهم نباشد، و چنانچه امرى مهمتر از تدبير امور زندگى پيش آيد، مثلاً دف__اع از دين و كشور، بايد از آن اسباب چشم پوشيد، و به دفاع پرداخت، هر چند كه در اين ك__ار ناملايماتى هم محتمل باشد، مگر اين كه در اين ميان خطرى قطعى و يقين__ى در كار باش__د كه با وج__ود آن خط__ر ديگ__ر دفاع و كوش__ش مؤث__ر نباشد، در آن ص_ورت م__ى ش_ود دف_اع را تعطي__ل ك_رد! در ادام__ه آي__ات ف__وق، مى فرماي__د:

_ «هر كه به خ__دا و رسولش ايمان ني__اورده، بداند كه ما براى كافران آتشى آماده ك_رده ايم!» (13 / فتح)

در اين آيه شريف__ه بين ايمان به خدا و ايمان به رسول جمع شده است، و اين براى

(314) جنگ هاى صدر اسلام

آن اس__ت كه بدان__د كف__ر به رس__ول و اطاع_ت نك__ردن از او كف__ر به خدا هم هست! (1)

(24 و 25 / فتح)

خداوند متعال تذكر مى ده__د كه به چ__ه دليل جنگ حديبيه را به صلح تبديل كرد و رمز اي_ن ك__ار در چ_ه ب_ود؟

_ «او همان خدايى است كه در بطن مكه، دست كفار را از شما، و دست شما را از

1- الميزان ج: 36، ص: 125.

دلايل الهى در صلح حديبيه (315)

ايشان كوتاه كرد، بعد از آن كه در جنگ هاى قبلى شما را بر آنان پيروزى بخشيد، و خدا ب__دانچ__ه مى كنيد بيناست!

و اما اين كه دست شما را از آن ها كوتاه كرد با اين كه اينان همان هايى هستند كه كفر ورزيدند و از ورود شما به مسجدالحرام جلوگيرى كردند، و نگذاشتند قربانى هاى شما به جاى خود برسد، براى اين بود كه خون مردان و زنان مؤمن را كه در بين كفار بودند و شما آن ها را نمى شناختيد، حفظ كند، و دست شما به خون آن بى گناهان آلوده نگردد، و در نتيجه بدون آگاهى به آثار سوء آن گرفتار نشويد، تا خدا هر كه را بخواهد داخل در رحمت خود كند، وگرنه اگر آن مؤمنين ناشناخته از بين كفار جدا شده بودند، ما كفار را به عذابى دردناك گرفتار مى كرديم!»

منظ__ور از اين كه فرم__ود: دست هر يك از دو طايف__ه را از آزار به يكديگر كوتاه

(316) جنگ هاى صدر اسلام

كرد، هم__ان صلحى است كه در حديبيه واقع شد، چون محل اين كار را «بطن مكه» معرفى كرده، و حديبيه هم در نزديكى مكه و در بطن آن ق__رار دارد، و حتى آن قدر اتص__ال به مكه دارد كه بعضى گفته ان__د يكى از اراض__ى مكه، و از حدود حرم آن است.

و

چون هر يك از اين دو طايفه دشمن ترين دشمن نسبت به يكديگر بودند، قريش تمامى قدرت خود را در جمع آورى لشگر از داخل شهر خود و از دهاتى هاى اطراف به كار برده بود، و از طرف ديگر مؤمنين هم با رسول خدا صلى الله عليه و آله بيعت كرده بودند كه تا آخرين قطره خون خود در برابر دشمن مقاومت كنند، و رسول خدا صلى الله عليه و آله هم تصميم گرفته بود با آنان نبرد كند، و خداى تعالى رسول گرامى خود و مؤمنين را بر كفار پيروز كرد، براى اين كه مسلمانان داخل سرزمين كفار شده و به داخل خانه آن ها قدم نهاده بودن__د، و در چنين وضعى جز جنگ و خونريزى هيچ احتمال ديگرى نمى رفت، اما

دلايل الهى در صلح حديبيه (317)

خ__داى سبح__ان دست كف__ار را از مؤمني__ن، و دست مؤمنين را از كف__ار بازداشت، و در عين حال مؤمنين را بر آن__ان پيروزى بخشي__د، و خدا به آن چ__ه مى كنن__د داناست!

مشركين مكه همان هايى بودند كه به خدا كفر ورزيدند و نگذاشتند مسلمين داخل مسجدالحرام شوند و نيز نگذاشتند قربانى هايى كه با خود آورده بودند، به محل قربانى برسد، بلكه آن ها را محبوس كردند، چون محل ذبح قربانى و نحر شتران در مكه است، كه قربانيان عمره بايد بدانجا برسد و آن جا قربانى شود، و قربانيان حج در منى ذبح شود، و رسول خدا صلى الله عليه و آله و مؤمنين كه با او بودند به احرام عم_ره مح_رم شده ب_ودند، و بدان منظ_ور ق_ربانى همراه آورده بودند.

_ «وَ لَوْلا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ اَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصيبَكُمْ مِنْهُ_مْ مَعَ_رَّةٌ بِغَيْ_رِ عِلْ_مٍ... .» (25 / فتح)

(318) جنگ هاى صدر اسلام

_ اگر مردان و زنان

مؤمن ناشناسى در بين مردم مكه نبودند، تا جنگ شما باعث هلاكت آن بى گناهان شود، و در نتيجه به خاطر كشتن آن بى گناهان دچار گرفتارى مى شدند، هر آينه ما دست شما را از قتال اهل مكه باز نمى داشتيم، و اگر بازداشتيم ب__راى همين بود كه دست شما به خ__ون آن مؤمنين ناشناس آل__وده نشود و به جرم آن گرفت__ار ناملايم__ات نشوي__د! براى اين ك__ه خداون__د هر كه از مؤمني__ن و مؤمنات را بخواهد داخ__ل در رحمت خود كن__د، مؤمني__ن و مؤمناتى كه در بين كفارند و مشخص نيستن_د، و نيز شم_ا را هم از اين كه مبت__لا به گرفت__ارى شوي__د، حفظ مى كند!

_ اگر مؤمنين مكه از كفار جدا بودند، ما آن هايى را كه كافر بودند عذاب دردناك مى كردي_م، ولكن از آن جايى كه اين دو طايفه در ه_م آميخته بودن_د، ع_ذابشان نكرديم!

در روايات اسلامى از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: _ «اگر خدا

دلايل الهى در صلح حديبيه (319)

كفارى را كه در پشت پدران مؤمنند، و مؤمنين را كه در پشت پدران كافرند، بيرون مى كشيد، آن وقت كفار حاضر راعذاب مى فرمود!»(1)

دشمن من و دشمن خودتان را دوست مگيريد! آيا مراتب دوستى تان را به ايشان تقديم مى كنيد با اين كه به شريعتى كه براى شما آمده كفر مى ورزيد؟ و با اين كه شريعتى است حق؟ و نيز رسول و شما را به جرم اين كه به خدا و پروردگارتان ايمان آورده ايد، بيرون مى كنند؟

_ اگر براى رضاى من، و جهاد در راه من مهاجرت كرده ايد، نبايد آنان را دوست به خود بگيريد، و پنهانى با ايشان مراوده داشته باشيد! چون من بهتر از هر دانايى مى دانم چ_ه چيزهاي_ى را پنهان مى داري__د و چه چيزهاي__ى را اظهار مى كني__د، و هر كس از شم__ا چني__ن كن___د راه مستقي_م را گ_م ك_رده است!

دوستى با كفار: دشمنى با خدا (321)

_ اين دوستى پنهانى به درد شما نمى خورد، اگر كفار به شما دست يابند دشمنان شما خواهند بود، و دست و زبان خود را به آزار شما دراز خواهند كرد، و آرزومند اين هستند كه شما هم كافر شويد! خويشاوند و اولاد شما در روز قيامت به درد شما نمى خورند، روز قيامت همه اين روابط عاطفى بريده مى شود، و شما مى مانيد و عمل تان، و خدا بدانچه مى كنيد بيناست!»

رواياتى هم هست كه در شأن نزول آيات وارد شده اين مطلب را تأييد مى كند، چون در آن روايات آمده كه «حاطب بن ابى بلتعه» نامه اى سرى به مشركين مكه فرستاد و در آن از اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله تصميم دارد مكه را فتح كند به ايشان گزارش داد، و منظورش اين بود كه منتى بر سر آنان گذاشته باشد، تا ارحام و اولادى كه در مكه داش__ت از خطر مشركين حفظ كرده باشد.

خداى تعالى اين جريان را به پيغمبر گرامى اش خبر داد و اين آيات را فرستاد.

(322) جنگ هاى صدر اسلام

آخر اين آيات اين توهم را هم برطرف مى كند كه كسى خيال نكند دوستى با مشركين به خاط__ر حف__ظ ارحام و اولاد شرع__ا اشكالى ن__دارد، ولى آي__ه شريفه پاسخ مى دهد كه حفظ ارحام به قيمت عذاب دوزخ تمام مى شود!

سپس خداى تعالى موضوع برائت حضرت ابراهيم عليه السلام از قوم خود و پدرش را پيش مى كش__د و مى فرمايد: شما از ابراهي__م درس و الگو بگيريد كه اسوه حسنه اى است براى شما مسلمانان! _ «شما الگوى خوبى در ابراهيم و همراهان پيرو او داريد، به ي_اد آريد آن زم__ان را كه به ق__وم خ__ود گفتن__د:

_ ما از شما و از آن چه به جاى خدا مى پرستيد، بيزاريم! به شما كافريم، و از همين

دوستى با كفار: دشمنى با خدا (323)

امروز براى ابد اعلام قطع رابطه خويشاوندى، و اعلام دشمنى و كينه مى كنيم تا روزى كه به خداى يگانه ايمان آوريد، اين باقى مى ماند! سخنى كه ابراهيم به پدرش گفت و آن اين بود كه: _ من تنها مى توانم برايت از خدا طلب مغفرت كنم و از ناحيه خدا هيچ كار ديگرى نمى توانم صورت دهم! و همگى گفتند:

_ پروردگ_ارا! بر تو توك__ل، و به سوى تو انابه نموديم، كه بازگشت به سوى توست!

_ پروردگارا! تو ما را مايه امتحان و فتنه كسانى كه كافر شدند، قرار مده! و ما را بيامرز، كه تو عزيز و حكيمى!

_ شما، البته از ميان شما، آن هايى كه اميدوار به خدا و روز جزايند، همواره در ابراهيم و يارانش الگو داشته ايد، و اما آن هايى كه از شما هنوز

هم كفار را دوست مى دارد، بدانند كه خداى تعالى غنى و حميد است!» (3 و 4 / ممتحنه)

(324) جنگ هاى صدر اسلام

وقتى ابراهيم به پدر خود وعده استغفار داده كه برايش روشن نشده بود كه وى دشمن خداست، و دشمنى با خدا در دلش رسوخ يافته و در شرك ثابت قدم است، بدين جهت اميدوار بوده كه از شرك برگردد و به سوى خدا برگشته و ايمان بياورد، و وقتى برايش معلوم شد كه عداوت با خدا در دلش رس__وخ يافته و در نتيجه از ايمانش مأيوس ش___د، از او بي__زارى جس_ت.

عليه السلام نق_ل ش_ده ك__ه ف_رمود:

_ از محكم ترين دست آويزهاى ايمان يكى اين است كه به خاطر خدا و در راه او

(326) جنگ هاى صدر اسلام

دوست__ى كن__ى، و در راه او دشمن__ى كنى، و در راه او عط__ا كنى، و در راه او از عطا دريغ نمايى!

و زبير زن را تفتيش كردند و چيزى همراه او نيافتند. زبير گفت: حال كه چيزى نيافتيم برگرديم. اميرالمؤمنين فرمود: به خدا سوگند رسول خدا به ما

(328) جنگ هاى صدر اسلام

دروغ نگفته است، و جبرئيل هم به آن جناب دروغ نگفته، و او هم به جبرئيل دروغ نمى بندند، و جبرئيل هم به خدا دروغ نمى بندند، و به خدا سوگند اى زن! يا اين است كه نامه را در مى آورى و تحويل مى دهى، و يا سر بريده ات را نزد رسول خدا مى برم! صفيه گفت: پس از من دور شويد تا در آورم. آن گاه نامه را از لاى گيسوانش در آورد و اميرالمؤمنين نامه را گرفت و نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آورد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله از حاطب پرسيد: اين چه كارى است؟ حاطب عرضه داشت: يا رسول اللّه، به خدا سوگند، اين كار را از سر نفاق نكردم، و چيزى تغيير و تبديل ندادم، و من شهادت مى دهم به اين كه جز خدا معبودى نيست و اين كه تو رسول بر حق اويى، و لكن اهل و عيالم از مكه به من نوشتند كه قريش با من خوش رفتارى مى كنند و من خواستم در حقيقت حسن معاشرت آنان را با خدمتى تلافى كرده باشم. بعد از اين

شرح خبررسانى فتح مكه به مشركين (329)

سخن_ان حاطب، خ_داى تعالى اي_ن آي_ه را ف_رست_اد ك_ه:

_ «اى كسانى ك__ه ايمان آورده اي_د! دشمن من و دشم__ن خودت__ان را به دوست__ى مگيريد! ... وَاللّ_هُ بِما تَعْمَلُ_ونَ بَصيرٌ _ خداوند به آن چه مى كنيد ناظر و بيناست!» (1 تا 3 / ممتحنه)

و استوارى اين قطع رابطه را به استوارى برائت ابراهيم خليل اللّه عليه السلام و يارانش از قوم كافر خود مثال زد، آن گاه مسئله تازه اى را مطرح فرموده و مؤمنين را به آثار فتح مكه بشارت داد و فرمود: _ «اميداست خداوندبين شمامؤمنين وآن هايى كه دشمنشان داشتيدمودت برقراركند!» (7/ممتحنه)

مفهوم آيه اين است كه خداى تعالى كفار را موفق به اسلام كند هم چنان كه در فتح مكه

(330) جنگ هاى صدر اسلام

موفقشان كرد. معلوم است وقتى مسلمان شدند آن دشمنى تبديل به مودت خواهد شد، و خداى تعالى قادر براى اين كاراست و نيزآمرزگارگناهان بندگان خويش و رحيم به ايشان است، در صورتى كه از گناهان خود توبه كنند و به اسلام در آيند، خداى تعالى از گذشته هايشان مى گذرد. پس بر مؤمنين است كه از خدا اين اميدراداشته باشند و بخواهند كه به ق__درت و مغف_رت و رحم_ت خود اين دشمنى را مبدل به دوستى و برادرى كند! (1)

1 الميزان ج: 38، ص: 106.

(331)

صلى الله عليه و آله و در بين همه فتوحات، ام الفتوحات، و نصرت روشنى بود كه بنيان شرك را در جزيرة العرب ريشه كن ساخت.

آيات چنين آغاز مى شود:

_ «وقتى نصرت و فتح از ناحيه خدا برسد، و ببينى كه مردم گروه گروه به دين اسلام در

پايان سلطه كفر و مسلمان شدن مردم مكه (333)

مى آيند، به شكرانه آن پروردگارت را حمد و تسبيح گوى، و درخواست بخشش و استغفار كن، به ياد آر كه او بسيار به ياد بنده خويش است، و توبه ها را مى پذيرد!»

خداى تعالىقبلاً در سوره فتح، پيامبر گرامى خود را وعده داده بود كه _ اِنّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحا مُبينا _ و گفته بود كه ما براى تو فتحى روشن مقرر كرديم، تا زمينه براى نصرتى گرانقدر و كوبنده، فراهم گردد، منظور همين فتح و نصر عزيز مكه بود، چون تنها فتحى كه مرتبط با س_وره فت_ح و صلح و فتح حديبيه باشد، همان فتح مكه است، كه دو سال بعد از صلح حديبيه اتفاق افتاد.

منظور از داخل شدن اشخاص به دين خدا، به صورت افواج، اين است كه جماعتى بعد از جماعتى ديگر به اسلام در آيند. مراد به دين اللّه همان اسلام است، چون خداى تعالى در آيه 19 سوره آل عمران نيز فرموده كه _ اِنَّ الدّينَ عِنْدَ اللّهِ الاِْسْلامُ _ و خدا غير اسلام را دين نمى داند.

(334) جنگ هاى صدر اسلام

از آن جايى كه اين نصرت و فتح اذلال خداى تعالى نسبت به شرك و اعزاز توحيد اس__ت، و به عبارتى ديگر اين نصرت و فتح ابطال باطل و احقاق حق بود، مناسب بود كه از جهت اول سخ__ن از تسبيح و تنزيه خداى تعالى برود، و از جهت دوم

كه _ نعمت بزرگى است _ سخن از حمد و ثناى او برود، و به همين جهت به آن جناب دستور داد تا خ__دا را با حم__د تسبيح گوي_د!

بدين عم__ل مأمور ش__ده ام! و آن گ__اه اين س_وره را مى خ_واند

_ اِذا جاءَ نَصْرُاللّهِ وَالْفَتْحُ ...! (1)

را در حال رك_وع و سجود كشتند!

رس_ول خ_دا صلى الله عليه و آله فرم_ود: _ اى عم_رو، ب_س اس_ت!

سپس برخاست و به خانه همسرش سيمونه رفت و فرمود: آبى برايم آماده ساز! آن

جزئيات فتح مكه (339)

گاه شروع كرد به غسل و شستشوى خود و مى فرمود:

_ ي__ارى نش__وم اگ__ر بن__ى كع__ب _ خ_ويش_اوندان عم_رو ب__ن سال_م _ را ي__ارى نكن__م!

آن گاه از خزاعه، بديل بن ورقاء با جماعتى حركت كرد و نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمدند و آن ها هم آن چه از بنى بكر و قريش كشيده بودند و مخصوصا يارى قريش از بنى بكر را ب_ه اط_لاع آن حض_رت رس_اندند و به ط_رف مك_ه ب_رگشتند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله از پيش خبر داده بود كه گويا مى بينم ابوسفيان از طرف قريش به سوى شما مى آيد تا پيمان صلح حديبيه را تمديد كند و به زودى بديل بن ورقاء را در راه مى بيند. اتفاقا همين طور كه فرموده بود پيش آمد، و بديل و همراهانش ابوسفيان را در عسف__ان ديدند كه از ط__رف قريش به مدين__ه مى رود تا پيم_ان را تمدي__د و محك_م كند.

همين كه ابوسفيان بديل را ديد پرسيد: از كجا مى آيى؟ گفت:

(340) جنگ هاى صدر اسلام

_ رفته بودم كنار دريا و اين بيابان هاى اطراف! گفت: _ مدينه نزد محمد نرفتى؟ پ_اس_خ داد: نه!

آن ها از هم جدا شدند. بديل به طرف مكه رهسپار شد و ابوسفيان به همراهان خود گف__ت: اگر بديل به مدينه رفته باش__د حتما آذوقه شت__رش را از هسته خرم__ا داده است. برويم ببينيم شت_رش كجا خوابيده بود؟ رفتند و آن جا را يافتند و پشكل شتر بديل را پيدا كردند و شكافتن__د و ديدند هسته خرما در آن هست. ابوسفيان گفت:

به خدا سوگند بديل نزد محمد صلى الله عليه و آله رفته بود!

ابوسفيان از آن جا به مدين__ه آمد و نزد رس__ول خدا صلى الله عليه و آله رف_ت و عرض__ه داش__ت:

_ اى محمد! خون قوم و خويشاوندانت را حفظ كن و قريش را پناه مده، و مدت پيمان را تمدي__د كن! رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

جزئيات فتح مكه (341)

_ آيا علي__ه مسلمان__ان توطئه كرديد و نيرن__گ به كار بردي__د و پيم__ان را شكستيد؟! ابوسفيان گف__ت: نه! فرم__ود: _ اگر نشكسته اي_د ما بر سر پيمان خود هستيم!

(در ادامه اين داستان نقل مى كند كه ابوسفيان پس از بيرون آمدن از نزد رسول اللّه صلى الله عليه و آله به نزد ابوبكر و عمربن خطاب و ام حبيبه همسر رسول خدا صلى الله عليه و آله (دختر ابوسفيان) و حضرت فاطمه زهرا عليها سلام رفت و همين تقاضا را كرد و هيچ كدام روى حرف پيامبر حرفى نزدند و بالاخره نزد على عليه السلام رفت و از او چاره جويى كرد و على عليه السلام او را راهنمايى كرد كه برود در مسجد و اعلام كند كه من همه قريش را در پناه خود قرار دادم.)

على عليه السلام از او خواست كه به مكه برگردد. ابوسفيان پرسيد: اين كار دردى از من دوا خ_واهد كرد؟ عل_ى عليه السلام فرمود:

_ به خدا سوگند گمان ندارم و لكن چاره ديگرى برايت سراغ ندارم! لاجرم ابوسفيان

(342) جنگ هاى صدر اسلام

برخاست و در مسجد فرياد زد:

_ ايها الناس! من قريش را در ج__وار خود قرار دادم! آن گ__اه شترش را س__وار شد و به طرف مك__ه رفت. وقتى وارد بر قري__ش شد پرسيدن__د چه خبر آورده اى؟ ابوسفيان قصه را گف__ت، گفتند:

_ به خدا سوگند على بن ابيطالب كارى برايت انجام نداده است جز اين

كه به بازى ات گرفت__ه و اعلام__ى كه در بين مسلمي__ن كردى هيچ فاي__ده اى ندارد. ابوسفي__ان گف__ت: نه به خ_دا سوگند، عل_ى منظورش ب__ازى دادن من نب__ود ولى چ__اره ديگ__رى نداشت_م!

يكى از اين دو پسر عم_وى تو، و ديگرى پسر عمه و داماد توست! فرمود:

_ مرا با ايشان كارى نيست! اما پسر عمويم هتك حرمتم كرده است. اما پسر عمه و دامادم همان كسى است كه درباره من در مكه آن سخنان را گفته بود!

وقتى خبر اين گفتگو به ايشان رسيد ابوسفيان كه پسر خوانده اى همراهش بود، گفت:

_ به خدا اگراجازه ملاقاتم ندهد دست اين كودك را مى گيرم و سر به بيابان مى گذارم و آن قدر مى روم تا از گرسنگ_ى و تشنگ_ى بميرم!

شروع حركت لشكر اسلام به سوى مكه (345)

اين سخن به رسول اللّه صلى الله عليه و آله رسيد حضرت دلش سوخت و اجازه ملاقاتشان داد. هر دو به ديدار آن جناب شتافتند و اسلام آوردند.

كه از سفر مى رسد و به طرف مكه مى رود برخورد نمايم، و به او بگويم كه به قريش خبر دهد كه لشكر رسول خدا صلى الله عليه و آله تا كجا آمده است، بلكه بيايند التماس كنند و امان بخواهند تا آن حضرت از ريختن خونشان صرف نظر كند.

از اي__ن ج____ا مطل__ب را از ق__ول عب__اس م__ى خ___واني__م:

_ به خدا سوگند! در لابلاى درختان اراك دور مى زدم باشد به كسى برخورم ناگهان

لشكر اسلام در حومه مكه (347)

صدايى شنيدم كه چند نفر با هم صبحت مى كردند. خوب گوش دادم صاحبان صدا را شناختم. ابوسفيان مى گفت: به خدا سوگند، هيچ شبى در همه عمرم چنين آتشى را نديده ام! بديل در پاسخش مى گفت: به نظر من اين آتش ها از قبيله خزاعه باشد! ابوسفي__ان مى گفت: _ خزاعه پست ت__ر از اينند كه چني_ن لشك_رى انب__وه فراه__م آورند!

من ص__داى او را شناختم و صدا زدم: اى ابا حنظل__ه! _ ابى سفي__ان _ او تا صداي__م را شنيد، شناخت و گف__ت: _ ابوالفضل تويى؟ گفت__م آرى! گفت: لبي__ك پدر و م__ادرم فداى تو باد! چه خب__ر آورده اى؟ گفت__م: اينك رسول خداس__ت با لشك__رى آمده كه شما را تاب مقاوم__ت آن نيست، ده ه__زار نفر از مسلمي_ن است!

پرسي__د: پس مى گويى چه كنم؟ گفت__م: ترك من سوار شو تا نزد آن جناب برويم و از حضرتش برايت امان بخواهم! به خدا قس__م اگر آن جناب بر تو دس__ت ياب__د گردنت

(348) جنگ هاى صدر اسلام

را مى زند! ابوسفيان بر ترك من و پشت سرم سوار شد و با شتاب استر را به طرف رسول خدا صلى الله عليه و آله راندم. از هراجاقى و آتشى رد مى شديم مى گفتند:

_ اين عموى رسول اللّه است و سوار بر استر آن

جناب است.

همين طور تا به آتش عمربن خطاب رسيديم و عم_ر صدا زد:

_ اى ابوسفيان! حمد خداى را كه وقتى به تو دست يافتيم كه هيچ عهد و پيمانى در بين نداريم!

عمر آن گاه به عجله به طرف رسول خدا صلى الله عليه و آله دويد. من نيز استر را به شتاب راندم به طورى كه عمر و استر من جلو درب قبه راه را بر يكديگر بستند، و بالاخره عمر زودتر داخ__ل شد آن طور كه يك پياده كندرو از سواره كندروتر جلو بزند. عمر عرضه داشت:

_ يا رسول اللّه! اين ابوسفيان دشمن خداست كه خداى تعالى ما را بر او مسلط كرده

لشكر اسلام در حومه مكه (349)

است، و اتفاقا عهدى و پيمانى هم بين ما نيست، اجازه بده تا گردنش را بزنم! من عرضه داشتم:

_ يا رسول اللّه! من او را پناه داده ام!

آن گاه بلافاصله نشستم و سر رسول اللّه صلى الله عليه و آله را به رسم التماس گرفتم و عرضه داشتم: _ به خ__دا سوگن__د، كسى غي__ر از من ام__روز درباره او سخ__ن نگويد! ول_ى عم_ر اص_رار م_ى ورزي_د. ب_ه او گفت_م:

_ اى عمر آرام بگي__ر! درست است كه اين مرد چنين و چنان كرده است، ولى هر چه باشد از آل عبد مناف اس_ت، نه از عدى بن كع_ب (دودمان ت__و) و اگ__ر از دودمان تو بود من وساطتش را نمى ك__ردم. عمر گفت:

_ اى عباس، كوتاه بيا، اسلام آوردن تو آن روز كه اسلام آوردى محبوب تر بود براى

(350) جنگ هاى صدر اسلام

من از اين كه پدرم خطاب اسلام بياورد! (مى خواست بگويد: تعصب دودمانى در كار نيست، به شهادت اين كه از اسلام تو خوشحال شدم بيش از آن كه

پدرم مسلمان مى شد، اگر مى شد.) در اين جا رسول اللّه صلى الله عليه و آله به عمويش عباس فرمود: _ فعلاً برو، او را امان داديم، و فردا صبح نزد من بياور!

كي_انند اى اب_اال_ف_ض_ل؟ گف_ت_م:

_ اين رسول خدا صلى الله عليه و آله است كه با مهاجرين و انصار در حركت است! ابوسفيان گفت:

رژه لشكر اسلام قبل از ورود به مكه (353)

_ اى اباالفض_ل، سلطنت برادرزاده ات عظيم شده است! گفتم:

_ واى بر ت__و! اين سلطنت و پادشاه__ى نيست، بلك__ه اين نبوت اس__ت! گفت: بله، حالا كه چني__ن اس__ت! (معناى عب__ارت ابوسفيان اين ب__ود كه حالا كه زور اس__ت من هم مى گويم نب__وت است، وگرنه خ__ودم ب_ه آن ايم___ان ندارم!)

(354) جنگ هاى صدر اسلام

حجون خيمه زد، و سعدبن عباده را به سركردگى كتيبه انصار در مقدمه اش، و خالدبن وليد را با جماعتى از مسلمانان قضاعه و بنى سلي__م، دست__ور داد تا به پايي__ن مكه بروند و پرچ__م خود را در آن ج__ا و نرسيده به خانه ه__ا نصب كنند.

رسول اللّه صلى الله عليه و آله به آنان دستور داد كه به هيچ وجه متعرض كسى نشوند، و با كسى جنگ نكنند مگر آن كه آن ها ابتدا به جنگ كرده باشند، و دستور داد چهار نفر را هر جا كه ديدند به قتل رسانند:

1 _ عبداللّه بن سعدبن ابى سرح، 2 _ حويرث بن نفيل، 3 _ ابن خطل، 4 _ مقبس بن ضبابه

(356) جنگ هاى صدر اسلام

و نيز دستور داد كه دو نفر مطرب آوازه خوان را هر جا ديدند بكشند. اين ها كسانى بودند كه با آوازه خوانى هاى خود رسول خدا صلى الله عليه و آله را هجو مى كردند. و فرمود: حتى اگر ديدند كه دست به پرده كعبه دارند در همان حال بكشند.

طبق اين فرمان، على عليه السلام ، حويرث بن نفيل و يكى از دو آوازه خوان را كشت، و آن ديگرى متوارى شد. و نيز مقبس بن ضبابه را در بازار به قتل رسانيد، و ابن خطل را درحالى كه دست به پرده كعبه داشت، پيدا كردند، دو نفر به وى حمله كردند، يكى سعيدبن حريث و ديگرى عماربن ياسر، سعيداز عمار سبقت گرفت و او را به قتل رسانيد.

ابوسفيان با شتاب خود را به رسول اللّه صلى الله عليه و آله رسانيد و ركاب مركب آن جناب را گرفت و بدان بوسه زد و گفت:

_ پدر و مادرم به قربانت، آيا نشنيدى كه سعد گفته امروز حمام خون راه مى اندازيم

شرح ورود لشكريان اسلام به شهر مكه (357)

و زن_ان

را اس_ي_ر م_ى ك_ن_ي_م؟

رس__ول خدا صلى الله عليه و آله به على عليه السلام دست__ور داد تا به عجله خود را به سعد برساند و پرچم را كه همواره به دست فرمانداران سپرده مى شد، از او بگيرد، و خودش آن را داخل شهر كند، با رفق و مدارا!

على عليه السلام پرچم انصار را از سعدبن عباده گرفت، و انصار را همان طور كه حضرت فرموده بود با رفق و مدارا داخل شهر كرد.

و براى خود من، كشتار در آن حلال نبوده است، تنها براى من، پاسى از روز حليت داده شده است، و از آن گذشته تا روزى كه قيامت به پا شود، اين بلد شهر حرام خواهد بود! و گياه و روئيدنى هايش مادام كه سبز باشند، كنده نمى شود، و درختانش قطع نمى شود! و شكارش مورد تعرض احدى قرار نمى گيرد، (حتى با اشاره دست و يا سر و صدا فرارى نمى شود.) و كسى نمى تواند گمشده اى را بر دارد، مگر به منظور اين كه صاحبش را پيدا كند، و گمشده اش را بدو برساند!

آن گاه فرمود:

(360) جنگ هاى صدر اسلام

_ هان اى مردم مكه! همسايگان بسيار بدى بوديد براى پيامبر خدا! نبوت و دعوتش را تكذيب كرديد، و او را از خود رانديد، و از وطن مألوفش بيرون كرديد، و آزارش داديد، و به اين اكتفا نكرديد، و حتى به محل هجرتم لشكر كشيديد، و با من به قتال پرداختيد، با اين همه جنايات... برويد! كه شما آزاد شدگانيد!

وقتى اين صدا و اين خبر به گوش كفار مكه، كه تا آن ساعت در پستوى خانه ها پنهان شده بودند، رسيد، مثل اين كه سر از قبر بردارند، آفتابى شدند، و همه به اسلام گرويدند! چون مكه با لشكركشى فتح شده بود، قانونا تمامى مردمش جزو غنايم و بردگان اسلام بودند، ولى رسول اللّه صلى الله عليه و آله همه را آزاد كرد، از اين جهت از آنان تعبير كرد به آزاد شدگان (طلقاء).

شاعرى به نام «ابن الزبعرى» شرفياب حضور رسول اللّه صلى الله عليه و آله شد و اسلام آورد و

سخنرانى تاريخى رسول اللّه صلى الله عليه و آله در.... (361)

آن گاه اين اشعار را خواند:

_ اى فرستاده معبود يكتا! زبان من امروز

خطاهاى گذشته ام را جبران مى كند! و آن چه در دوران هلاكت و گمراهى ام مرتكب شده ام، امروز تلافى مى كنم! آن روز در بحبوهه گمراهى بودم، و به پيروى از شيطان مباهات مى كردم، ولى امروز فهميدم هر كس از راه مستقيم منحرف ش__ود، انحراف_ش به هلاكت او منج__ر مى شود، امروز گوش__ت تنم، و تك تك استخوان هاي__م به پروردگ__ار ايم__ان آورده ان__د، و جان_م گواهى مى ده__د به اين كه تو پيامب__رى نذير هستى!

اخبار مراجعه شود، آن چه در بالا ذكر شد به منزله خلاصه اى بود). (1)

1 ال_مي______زان ج: 40، ص: 426.

(364)

(395)